"Каля святой Алены гароды добра зялены", або Дзень ільну ў старажытных традыцыях беларусаў
© Sputnik / Альфред Микус
Падпісацца
Этнограф Ларыса Мятлеўская дае дзейсныя "льняныя" парады для шчаслівага шлюбу, знаёміць з продкавымі сакрэтамі вырошчванння якаснага льну і прапануе накарміць сейбіта асаблівай традыцыйнай стравай дзеля лепшага ўраджаю гэтай цудоўнай расліны.
Пачаліся доўгачаканыя летнія дзянькі. Пасля халоднага мая нарэшце хочацца спадзявацца на цёплае і ў меру вільготнае лета. Бо згодна з народнымі назіраннямі, якасць будучага ўраджаю залежыць ад таго, якім яно будзе. З гэтай нагоды продкі павучалі:
"Не прасі лета доўгага, а малі цёплага".
Цвіце лён
© Sputnik / Альфред Микус
Сей лён на Алену!
3 чэрвеня ў народным календары пазначаны прысвятак Алены (або інакш Ульяны, Алёны). У гэты час звычайна ўсталёўвалася цёплае надвор’е і ў народзе прыкмячалі:
"Каля святой Алены гароды ўжо добра зялены".
Таксама было прынята сеяць лён, паколькі лічылі, што, пасеяны ў гэты дзень, ён будзе асабліва ўдалы. Такі практычны гаспадарчы падыход знайшоў адлюстраванне ў цікавым выслоўі:
"Сей лён на Алену – будзе кашуля па калена!"
У 70-я гады мінулага стагоддзя па радыё часта гучала песня пра Ульяніцу, якая сеяла, палола, рвала лянок. Сарваўшы, "у снапочкі ставіла", пасля яго слала, далей прала тонкі "кужалёк", а саткаўшы, атрымала бялюсенькае палатно, з якога нашыла сарочак.
Старажытныя кросны
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Гэтакая спеўная інструкцыя добра паказвае, колькі высілкаў каштуе выраб звычайнай кашулі або (як яшчэ называюць гэтую частку традыцыйнага адзення) сарочкі. Ёсць меркаванне, што сарочка таму так і называецца, бо трэба выканаць сорак работ, перш чым яе апрануць і насіць у асалоду.
Даматканы лён
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Натуральная льняная тканіна мае якасці, падобныя да шоўку. Напрыклад, у льняной кашулі (сарочцы) не горача ў спёку і не холадна ў мароз. З гэтай прычыны сённяшнія вырабы з лёну вельмі папулярныя ва ўсім свеце і, вядома ж, сярод сучасных беларусаў.
Беларускія жанчыны ў адзенні з лёну
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Дарэчы, дэманстрацыя калекцый адзення з лёну заўсёды ў прыярытэце на модных паказах. Гэтаму спрыяе высокае майстэрства беларускіх дызайнераў, якое каранямі сыходзіць у даўніну.
"Матчыны кросны"
© Sputnik / Альфред Микус
Частка нацыянальнай спадчыны
Культура лёну вельмі старажытная. Яго вырошчвалі яшчэ егіпцяне за 2 400 гадоў да н.э. У Еўропе археолагі знайшлі насенне лёну сярод палевых канструкцый каменнага веку. Для беларусаў жа лён – частка нацыянальнай спадчыны, расліна, якая здаўна адыгрывае вялікую ролю ў матэрыяльнай і духоўнай культуры нашага народа.
Згодна з народнымі ўяўленнямі, у раслінным кодзе лён найперш сімвалізуе валасы. Пра чыё-небудзь светлае мяккае валоссе продкі заўважалі, што ў таго чалавека "валасы бы лён". Таксама лён сімвалізуе і маладую прыгожую дзяўчыну-нявесту, бо менавіта пра яе і казалі – "дзяўчына як лён".
Сучаснае адзенне з ільну
© Sputnik / Мария Амелина
І сапраўды: насенне лёну, валакно і тканіна шырока выкарыстоўваліся ў вясельнай і гаспадарчай абраднасці на працягу каляндарнага года. Так, 13 снежня – калі адзначаюць прысвятак святога Андрэя Першазваннага – было прынята варажыць адмысловым спосабам: дзяўчына сеяла ў агародзе жменю лёну, які ўвесну (калі пашанцуе) густа прарастаў, што абяцала шчаслівы шлюб. Выкарыстоўваўся лён і ў якасці вясельнага абярэга, калі яго клалі ў абутак. Падчас жаніцьбы ўпляталі лён і маладусе ў косы – з пажаданнем мець багата дзяцей. А пасля таго, як дзеці з’явяцца, маладой маці раілі пакідаць іх падчас жніва менавіта на льнішчы, каб да дзетак не дабраліся ні нячысцікі, ні людзі з урочнымі вачыма.
Прыгажуня за кроснамі
© Sputnik / Альфрэд Мікус
Наогул, лён традыцыйна ахоўваў ад сурокаў і "нечысці", дзеля чаго льняную кастру, якой часам багата заставался пасля апрацоўкі лёну, вывозілі ў балотныя мясціны – лічылася, што "чэрці" не пераносяць ні лёну, ні нават ільнянога паху ад кастры, а таму будуць абмінаць і людзей, і гаспадарчы статак. А яшчэ, выпраўляючыся ў далёкую дарогу, беларусы-вандроўнікі выкарыстоўвалі анучы з ільну, праз якія "вужака не ўкусе".
І, вядома, вакол сяўбы і далейшай апрацоўкі лёну ў народзе існаваў цэлы шэраг правіл і прыкмет.
Вясковыя вырабы з ільну
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
"Каб добра лён урадзіў…"
Магічна ўздзейнічаць на будучы ўраджай ільну пачыналі яшчэ на Масленіцу. Напрыклад, "каб лён добра ўрадзіў і валакно доўга цягнулася", гаспадыні гушкаліся на арэлях, насілі хусткі з доўгімі махрамі, каталіся з гор на прасніцы ды "цягаліся" у тлусты чацвер ад хаты да хаты, наведваючы адна адну.
На думку сялян, на якасць лёну, які культываваўся на родных палетках, уплывалі і адмысловыя стравы: напрыклад, падчас вялікіх рэлігійных свят па вёсках хадзілі гэтак званыя "старцы" (жабракі), якіх частавалі спецыяльнай кашай, запраўленай ільняным насеннем.
Насенне лёну
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Наогул, каб атрымаць доўгі, залатога ("жоўтага") колеру лён, згодна з народнымі прыкметамі і павер’ямі, трэба было выкарыстоўваць яйкі і стравы з іх:
мужчыну, які сее лён, гаспадыні пяклі яечню ці давалі пару сырых яек, каб лён вырас жоўты, як яешня;
калі першы раз выязджалі сеяць лён, клалі ў насенне кавалак жалеза і варанае яйка – лічылася, што круглае яйка выклікае рост галовак ільну, а жалеза надае валакну належную моц;
каб пасеяны лён вырас доўгі, у насенны мех клалі варанае яйка. Яго трэба было з’есці пасля сяўбы, абавязкова стоячы, а лушпінне з месца раскідвалі ў розныя бакі раллі.
Вясною перад сяўбой лёну ўважліва назіралі за станам надвор'я ў пэўныя дні, а таксама за паводзінамі птушак і казюрак:
калі чуліся першыя грымоты, трэба было паварушыць рукою льняное насенне, прызначанае для сяўбы, бо праз гэта, меркавался, вырасце добры лён;
па вышыні палёту першых матылёў высвятлялі – якой вышыні вырасце лён. Тое ж назіранне тычылася і ластавак;
калі бусел ці пліска з’яўляліся ранняй вясной, гэта сведчыла аб выдатным ураджаі лёну ў будучым (паводле выдання Уладзіміра Васілевіча "Зямля стаіць пасярод свету… Беларускія народныя прыкметы і павер’і").
Сеяць лён дазвалялася ў любы дзень, акрамя панядзелка, прычым найбольш удалымі днямі для гэтай работы лічылі пятніцу і суботу.
Сявенька
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Забаранялася везці насенне лёну на пашу ў возе – торбу з насеннем трэба было абавязкова несці, выбіраючы найбольш доўгі шлях да нівы. Калі ж яна была зусім далёка, то мех з насеннем везлі на спіне каня. Рабілася гэта для таго, каб у будучым атрымаць доўгае валакно.
Да таго ж, у адрозненне ад іншых зерневых, якія сеялі з сявенькі, лён раілі сеяць з бялюткага фартуха, сатканага з нітак найлепшай якасці, каб у далейшым атрымаць светлыя валокны.
Фартух святочны
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Увогуле, нашы продкі лічылі, што, выконваючы ўсе работы, звязаныя з сяўбой лёну і стварэннем з яго разнастайных тканых вырабаў, трэба быць у добрым настроі і спяваць. А як жа іначай, бо ў самаробныя ручнікі і посцілкі, якія аздаблялі тканымі і вышыванымі ўзорамі, жанчыны ўкладалі прыгажосць сваёй душы, працавітасць беларускай зямлі і мары аб лепшай долі для сваіх нашчадкаў.
Хатнія рэліквіі – льняныя ручнікі
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
І цяпер, калі трапіць на выставы народнага мастацтва, дзе дэманструюць ільняныя вырабы, можна ўбачыць іх прывабнае хараство, адчуць цеплыню працавітых продкавых рук і паспрабаваць разгадаць таемны сэнс жыцця. Мабыць і праўда – ёсць нешта чароўнае ў лёне!
Цёплага вам лета, сябры!
Матылёк падчас цвіцення льну
© Sputnik / Альфред Микус
Чытайце таксама:
"Як машкара ўецца, так і ўраджай даецца…", або Майская кулінарыя з ганцавіцкім каларытам
Ці варта баяцца "Благавесніка", або Кухарым па-велікапоснаму да мядзведжага свята
"Як гарбату піць – па сялу хадзіць…", або Старажытныя сакрэты духмянага чаю
