Так ужо не здымуць: тры гісторыі ад стваральнікаў фільма "Ідзі і глядзі"

Дзевяноста гадоў таму адкрылася кінастудыя "Савецкая Беларусь" — папярэднік "Беларусьфільма". Сучасную назву студыя атрымала ўжо ў 46-м, але ў савецкія гады яе нярэдка называлі "Партызанфільм" — з-за вялікай колькасці ваеннай кінапрадукцыі.

Фільм Элема Клімава "Ідзі і глядзі" не падобны да іншых фільмаў пра Вялікую Айчынную. У ім няма ні геройскіх подзвігаў, ні маштабных баявых сцэн — а ёсць жах вайны, які душыць усё мацнеё і мацней. На вачах гледачоў сялян зганяюць ў свіран, каб спаліць жыўцом, па чыгуначных шляхах брыдзе згвалтаваная немцамі дзяўчынка-падлетак, а твар галоўнага героя, хлопчыка-партызана, пакрываецца маршчынамі. Гэтая карціна наглядна дае зразумець, чаму папулісцкі лозунг "можам паўтарыць" — гэта блюзнерства, а 9 мая — свята памяці аб загінуўшых, а не ваеннага трыумфу.

Як здымаўся "Ідзі і глядзі", карэспандэнту Sputnik Цімуру Селіванаву распавялі акцёр, аператар і гукарэжысёр фільма.

Аляксей Радзіонаў, аператар: "Ідзі і глядзі" — адзін з нямногіх фільмаў з паўнавартаснай падрыхтоўкай, якія я здымаў. Перад пачаткам здымак мы перагледзелі ваенную кінахроніку тых гадоў, шмат часу выдаткавалі на акцёрскія спробы. На галоўную ролю Флеры, напрыклад, прэтэндавалі некалькі сотняў хлопчыкаў.

Фільм здымаўся ў сцэнарнай паслядоўнасці — а гэта недазваляльная раскоша. У некаторыя месцы для здымак нам прыйшлося вяртацца да трох разоў. Элем настаяў на гэтым у першую чаргу дзеля Алёшы Краўчанкі — каб ён змог адыграць сваю ролю "ў натуральным развіцці". Дарэчы, у Краўчанкі дзіўнае пачуццё прасторы. Ён заўсёды ведаў, як размясціцца ў кадры, куды павярнуць галаву, колькі крокаў прайсці. Не ўсе прафесійныя акцёры так адчуваюць камеру.

Я сутыкнуўся з тым, што не ўсякую добрую сцэну са сцэнара атрымліваецца ўвасобіць. У нас у самым пачатку фільма быў прапісаны такі эпізод: Флеру не бяруць на партызанскую аперацыю, ён засмучана блукае ў густых лясах і бачыць бабровую плаціну. У роспачы ён руйнуе яе вінтоўкай. Мы знайшлі плаціну, прыступілі да здымак — але апынулася, што яе немагчыма разбіць, так моцна яна была пабудавана.

Селянін, які сыграў вясковага старасту, Казімір Рабецкі — дзіўны чалавек з цяжкім лёсам. Сцэны, у якіх ён удзельнічаў, не пераагучвалі, ён без лішніх дубляў змог усё выканаць, хоць не быў прафесійным акцёрам. Ён пакутаваў ад адкрытай формы туберкулёзу, і на здымкі яго прывезлі з бальніцы. Удзел у фільме быў подзвігам Рабецкага.

Дзеля эпізоду спалення вёскі мы перавезлі на месца здымак сапраўдную царкву, якая была пераабсталяваная пад хлеў. На здымках "Ідзі і глядзі" наогул усё было па-сапраўднаму — і агонь, і стрэлы, і выбухі. Піратэхніка ніколі такога эфекту не дасць, і зрабіць яе "больш натуральнай" на постпродакшн не атрымаецца.

Апошні кадр фільма: партызаны ідуць па "летняй" паляне ў заснежаны лес, — атрымаўся выпадкова. Падчас здымак выпаў снег, а нам трэба было зняць канец лета. Для таго каб снег растапіць, мы выкарыстоўвалі спецыяльную ваенную тэхніку. За чатыры гадзіны яна ачысціла большую частку лесу, але ўдалечыні яшчэ заставалася крыху снегу, а час падціскаў. Клімаў тут жа знайшоўся: "А давайце яны з лета сыдуць у зіму!". Атрымліваецца, само жыццё ўсім распарадзілася, а ўжо потым усе сталі шукаць у гэтым глыбокі сімвалізм.

Яўген Цілічэеў, акцёр, выканаў ролю латвійца-паліцая: Элем Клімаў убачыў мяне ў спектаклі і запрасіў да сябе ў фільм: "Я прапаную вам ролю адшчапенца, паганца". Я адказаў: "Так, перспектыўны шлях у мяне будзе — далей прыйдзецца толькі мярзотнікаў і іграць", аднак ад ролі не адмовіўся. Рэжысёр зацвердзіў мяне без пробаў, што тады здаралася даволі рэдка.

Калі я іграю адмоўных персанажаў, мне ўсё роўна спачуваюць. Памятаю, мы пераагучвалі эпізод, у якім майго персанажа разам з астатнімі палоннымі немцамі і калабарантамі расстрэльваюць партызаны. Клімаў павярнуўся да мяне і сказаў: "Вось сволач, Жэнька, цябе яшчэ і шкада, гада!".

Сцэнарысты рэдка бываюць нават на здымках: звычайна яны здаюць сцэнары рэжысёрам, рэжысёры іх перарабляюць, сцэнарысты лаюцца з-за паправак, і ўсё гэта разам называецца "кінамастацтва". Алесь Адамовіч, па-першае, часта прыязджаў на здымкі, а па-другое, з Клімавым ніколі не сварыўся. Калі Клімаў пытаўся Адамовіча наконт таго ці іншага знятага эпізоду, ён нязменна адказваў: "Гэта — праўда. Так было".

Аднойчы мужычок — мясцовы жыхар касіў траву і спяваў нейкую песню на беларускай мове. Алесь выправіў яго: "Што ты гэтую песню спяваеш? Вось якую трэба!" — і заспяваў сам. А Элем мяне штурхнуў: "Глядзі, вось ён — наш Леў Талстой".

Адамовіч распавядаў: "Эсэсаўцы былі ўвесь час п'яныя, у іх былі рожы чырвоныя ад п'янства". Усе нашы акцёры былі людзьмі цалкам інтэлігентнымі, а трэба было дамагчыся эфекту спітых твараў. І Клімаў сказаў нам: "Ну, хлопцы, даю вам два тыдні — піце". І вось два тыдні мы пілі гідкую беларускую гарэлку, каб дайсці да патрэбнай кандыцыі. Тры маскоўскія акцёры не змаглі спыніцца, і іх адправілі дадому.

На здымках прысутнічалі людзі, якія яшчэ дзецьмі бачылі вайну. І калі мы бегалі вакол у нямецкай форме, некаторыя крычалі: "Божа, няўжо яны зноў прыйшлі?! Ратуйце!". Мабыць, мы ўжо вельмі дакладна ігралі.

Віктар Морс, гукарэжысёр: ужо па сцэнары было зразумела, што праца над "Ідзі і глядзі" будзе цікавай, але вельмі складанай. Элем Германовіч адлюстраваў у тэксце не толькі сваё бачанне, але і "гучанне" будучага фільма — напрыклад, ён напісаў у сцэнары "падземны гул", які ўлоўліваюць героі. Гукавая дарожка павінна была пагрузіць гледачоў у гнятлівую атмасферу фільма.

Для сцэны, у якой зажыва гараць сяляне, мы спрабавалі запісваць крыкі пацыентаў апёкавага цэнтра — але ў асноўным у фільм патрапілі крыкі людзей з масоўкі. Многія з іх у дзяцінстве перажылі нямецкае ўварванне. Жанчыны галасілі, плакалі, крычалі, успамінаючы, як гэта было на самой справе. Такі фільм ужо нельга зняць цяпер — тых людзей амаль не засталося ў жывых.

Пры здачы фільма Элема Германовіча папрасілі зрабіць некалькі правак, у тым ліку — змяніць сцэну, у якой галоўныя героі прабіраюцца па балоце на выспу з ацалелымі пасля расстрэлу сялянамі. Яна падалася цэнзарам занадта страшнай, хоць візуальна там нічога асаблівага не было. Справа заключалася ў гуку — крыкі, абрыўкі мелодый, гул стваралі сапраўды пужаючы эфект. Дарэчы, "чалавечыя" крыкі там на самой справе былі запаволенымі крыкамі рачных чаек. У выніку фанаграму балотнай сцэны вырашылі змякчыць, ахвяраваць эфектам, каб захаваць іншыя сцэны, якія адзначыла цэнзура.

У 2017 годзе "Масфільм" вырашыў адрэстаўраваць фільм. На жаль, арыгінальны запіс гуку быў страчаны. Рэстаўратары скарысталіся няякаснай фанаграмай і, да таго ж, няправільна размеркавалі гукавыя каналы.

Я пабываў на паказе "адрэстаўраванай" карціны і прыйшоў у жах. Усё гучала так, як калі б з аркестра прыбралі палову інструментаў і паспрабавалі выканаць паўнавартасную кампазіцыю. Я змог знайсці лепшую копію гуку ў замежных дылераў, якія закуплялі "Ідзі і глядзі" для паказу. Так што цяпер адрэстаўраваны фільм будуць паказваць з прымальным гукам, хоць і не з арыгіналам.

Памятаю, на прэм'еры "Ідзі і глядзі" Алесь Адамовіч сказаў: "Сорак працэнтаў поспеху фільма — гэта гук, які зрабіў Віктар Морс". Думаю, што гэта ўсё ж такі сумесны, агульны поспех. Мы здымалі фільм не дзеля заробку, а стваралі твор мастацтва.