Дзень археолага ў Беларусі святкуецца 15 жніўня. Напярэдадні гэтай знамянальнай падзеі навукоўцы традыцыйна абмеркавалі актуальныя пытанні і праблемы беларускай археалогіі.
Падводная археалогія і міжнародныя праекты
Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук не толькі праводзіць і каардынуе раскопкі на тэрыторыі Беларусі, але і сумесна з Акадэміяй выдае дазвол на правядзенне археалагічных даследаванняў.
"На сённяшні дзень Нацыянальная Акадэмія навук Беларусі выдала 154 дазволы на права правядзення археалагічных даследванняў ва ўсіх абласцях нашай краіны, дзясятках раёнаў", - паведаміў намеснік дырэктара па навуковай рабоце Інстытута гісторыі НАН Вадзім Лакіза.
Ён удакладніў, што некаторыя дазволы выдаюцца адразу на некалькі раёнаў, гэта значыць, што аб'ектаў даследавання, на якіх працуюць экспедыцыі, можа быць нават больш. Акрамя таго, год ад года колькасць выдадзеных дазволаў расце. Вучоны прывёў прыклад: на працягу 2018 года было выдадзена ўсяго 174 дазволы.
У Інстытуце гісторыі займаюцца рознымі перыядамі, пачынаючы ад палеаліту і заканчваючы новым часам. Новым для археолагаў напрамкам стала даследаванне перыяду, звязанага з войнамі: раскопкі праводзяцца на Благоўшчыне, у Курапатах. Гэтыя даследаванні, падкрэсліў Вадзім Лакіза, асабліва актуальныя цяпер, у год 75-годдзя вызвалення Беларусі.
Актыўна развіваецца і падводная археалогія.
"На гэты год таксама запланаваны даследванні: у верасні - пачатку кастрычніка будзе праводзіцца міжнародная экспедыцыя, беларуска-французка-бельгійская, на месцы пераправы Напалеона праз раку Беразіну", - распавёў навуковец.
Знакавай падзеяй Вадзім Лакіза лічыць тое, што такое буйное даследаванне супала з юбілеем Інстытута гісторыі: у гэтым годзе яму спаўняецца 90 гадоў.
Выратаваць, а потым спісаць
Самым запатрабаваным кірункам не толькі ў беларускай, але і сусветнай археалогіі застаецца правядзенне выратавальных даследванняў, якія складаюць 75% усіх дазволаў, выдадзеных на археалагічную працу.
Такія экспедыцыі прадстаўляюць сабой суправаджэнне земляных будаўнічых работ: па заканадаўстве на месца будаўніцтва заўсёды выязджае эксперт.
Зараз вучоныя праводзяць шырокамаштабнае даследванне на гарадзішчы Копчын Любаньскага раёна. Там ідзе разборка абарончых збудаванняў у гарадзішчы мілаградскай культуры – першага тысячагоддзя да нашай эры. Там ужо знайшлі сякеру, і гэта ўсяго чацвёртая такая знаходка на тэрыторыі Беларусі.
"Мы дамовіліся са "Слаўкаліям", гэта арганізацыя, якая будуе Нежынскі горнаабагачальны камбінат і фінансуе гэта даследванне, што ў жніўні здаём частку гэтага гарадзішча – гэта гісторыка-культурная каштоўнасць", - распавёў Вадзім Лакіза.
Але неўзабаве гарадзішча чакае перанясенне ў спіс страчаных каштоўнасцяў: на яго месцы пабудуюць камбінат. Але толькі пасля таго, падкрэсліў навуковец, як усе археалагічныя работы там будуць скончаныя.
Знакавай падзеяй Вадзім Лакіза лічыць тое, што такое буйное даследаванне супала з юбілеем Інстытута гісторыі: у гэтым годзе яму спаўняецца 90 гадоў.
Адкрыцці павінны спрыяць рэвалюцыі ў археалогіі
За мінулы год многія знаходкі археолагаў называлі сенсацыйнымі, аднак які б рэзананс ні атрымала даследаванне ў СМІ, навукоўцы нагадалі, што яно набывае каштоўнасць толькі ў кантэксце суцэльнай карціны эпохі.
"У сучасным жыцці археалогія як навука павінна сябе пазіцыянаваць з пункту гледжання найбольш важных адкрыццяў, якія дапамаглі змяніць старонкі гісторыі", - мяркуе Вольга Ляўко, загадчыца Цэнтра археалогіі і старажытнай гісторыі Беларусі.
Па словах навукоўца, дзякуючы вялікаму археалагічнаму актыву выдаюцца і перавыдаюцца з дапаўненнямі кнігі, якія дапамагаюць па-новаму зірнуць на гістарычныя працэсы.
"За Дзвіной, на правым яе беразе, прадстаўнікамі Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта былі знойдзеныя паселішчы канца IV - пачатку V стагоддзя і VI-VII стст, відавочна славянскія", - адзначыла Вольга Ляўко, дадаўшы, што ў навуковых колах да гэтага часу існуе думка, што гэтыя землі пачалі актыўна асвойвацца толькі з канца ІХ стагоддзя.
Самым важным археалагічным помнікам, па яе словах, з'яўляецца Кардон, які знаходзіцца на Заходняй Дзвіне. У гэтым годзе даследчыкі з Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта адправіліся на блізкі яму помнік, выяўлены ў Пскоўскай вобласці на рацэ Смердзель, каля вёскі Гараджане.
"Ён паўтарае па прыкметах матэрыяльнай культуры Кардон, але толькі з Х стагоддзя. А Кардон з VI стагоддзя існаваў і развіваўся як паселішча, якое дало першы этап формаў шляху "З варагаў у грэкі" ў лясной зоне", - распавяла Вольга Ляўко.
Шлем спатыкнення
Ад сенсацыі да гістарычнага факту - доўгі шлях, не ўсё, што з'яўляецца сенсацыяй года, мае навуковае працяг. Вольга Ляўко прывяла ў прыклад пацешны выпадак, які адбыўся з адной знаходкай - драўляным ідалам, які першапачаткова датавалі Х стагоддзем нашай эры.
"Прайшоў год, пакуль я дачакалася вынікаў дэндрааналізу ў Беларусі, Украіне, Польшчы, Германіі. На аснове сінтэзу дадзеных мы прыйшлі да высновы, што гэтая карага 1990 "года нараджэння", - распавяла Вольга Ляўко.
Шлем, знойдзены пад Бабруйскам, які многія прыпісалі князю Ізяславу, па словах вучонай, сапраўды ўнікальны артэфакт з пункту гледжання гістарычнай і мастацкай каштоўнасці.
"Ён на самай справе можа быць датаваны Х-ІХ стагоддзем па асаблівасцях канструкцыі, але хутка ў нас скончацца імёны князёў полацкай зямлі, да якіх мы будзем яго прыпісваць", - пажартавала Вольга Ляўко.
Паводле яе слоў, вядома, што князь Ізяслаў быў кніжнікам і вельмі рэлігійным чалавекам, а значыць, шлем наўрад ці мог належаць яму.
Капаць няма каму
На думку загадчыка аддзела археалогіі першабытнага грамадства Станіслава Юрэцкага, археалогіяй павінны займацца людзі з прафесійнай падрыхтоўкай, але не варта думаць, што гэта закрытая навука.
"Прыклад нашага супрацоўніцтва з аддзеламі адукацыі - маладыя археолагі, якія праводзяць першыя раскопкі і археалагічныя выведкі, пачынаюць са школьных лагераў", - распавёў навуковец.
Праблема ў тым, што не заўсёды на раскопкі атрымліваецца прыцягнуць школьнікаў і студэнтаў.
"У Кардоне зараз не праводзяць раскопкі - няма людзей, якія маглі б капаць", - канстатуе Вольга Ляўко.
Паводле яе слоў, студэнты з БДУ і Віцебскага дзяржуніверсітэта, якія працавалі на гэтых раскопках тры сезоны, заняліся сваімі праектамі, а проста наняць людзей для раскопак яны не могуць, нават калі б было выдзелена фінансаванне.
Вадзім Лакіза пагадзіўся з тым, што патрэбныя змены ў нарматыўна-прававой дакументацыі, паколькі прафесійных археолагаў мала, і многія з іх занятыя на выратавальнай археалогіі.
Асабліва востра гэтае пытанне стаіць у дачыненні да захавання помнікаў архітэктуры, а таксама процідзеяння чорным капальнікам.