Хацелася, каб у жудаснай цішыні Хатыні прагучаў звон – архітэктар мемарыяла

Вядомы беларускі скульптар і архітэктар Валянцін Занковіч напярэдадні трагічнай даты ў беларускай гісторыі распавёў карэспандэнту Sputnik Тамары Бяляевай, як працаваў над стварэннем мемарыяльнага комплексу "Хатынь".

Нягледзячы на ​​свой шаноўны ўзрост – Валянціну Паўлавічу ў мінулым годзе споўнілася 85 гадоў, ён поўны творчых сіл і марыць аб тым, што будзе ўзведзена другая частка мемарыяльнага комплексу "Брэсцкая крэпасць-герой", а яшчэ – што ў Беларусі паставяць помнік Пятру Машэраву.

Мы сустрэліся з архітэктарам у майстэрні. Валянцін Паўлавіч у джэмперы і белай кашулі, пад якой ярка вылучалася цяльняшка, перш за ўсё расказаў, што ў юнацтве хацеў стаць мараком, але жыццё павярнулася так, што стаў скульптарам і архітэктарам.

Занковіч стварыў шэраг манументальных збудаванняў у сааўтарстве з калегамі-архітэктарамі, якія сталі знакавыя для Беларусі. Сярод іх – стэла "Мінск – горад-герой", мемарыяльныя комплексы "Кацюша" ў Оршы, "Брэсцкая крэпасць-герой", "Партызанам Палесся" ў Пінску.

Сярод яго аўтарскіх работ – манументальна-дэкаратыўная кампазіцыя "Бег" на стадыёне "Дынама", "Зіма" на праспекце Пераможцаў у Мінску і іншыя.

Праца над мемарыяльным комплексам "Хатынь" пачалася ў 1967 годзе. У конкурсе на яго стварэнне перамог калектыў аўтараў: скульптар Сяргей Селіханаў, архітэктары Юрый Градаў, Леанід Левін і Валянцін Занковіч.

Валянцін Паўлавіч расказаў не толькі пра агульнавядомыя факты: напрыклад, што ідэю ўвекавечання Хатыні курыраваў асабіста першы сакратар Кампартыі Беларусі Пётр Машэраў. Так, паводле яго слоў, першапачаткова планавалі ўвекавечыць не спаленую Хатынь, а невялікую вёску Велье пад Віцебскам. Ён успомніў, што гэта было прыкладна ў 1965 годзе – пасля заканчэння вайны ўжо прайшло 20 гадоў, але там па-ранейшаму можна было ўбачыць астанкі спаленых вёсак.

"Мы паехалі туды, на месца, паглядзелі – стаяць спаленыя печы, трубы тырчаць. Растуць яблыні, вішні. Я зрабіў праект помніка спаленай вёскі, але ён не быў ажыццёўлены", - распавёў Занковіч.

І потым, праз пару гадоў, калі Машэраў прыняў рашэнне аб тым, што будзе ўшанавана памяць Хатыні, малады архітэктар Занковіч прадставіў сваю гатовую ідэю.

"Паколькі ў мяне ўжо быў гэты праект на вёску Велье, я вырашыў: калі там не ажыццявілі, трэба пакласці яго ў аснову Хатыні", - сказаў ён.

Калі было прынята рашэнне, што менавіта на месцы спаленай Хатыні з’явіцца мемарыяльны комплекс, творчая група паехала на месца трагедыі.

Паводле яго слоў, потым ён часта ездзіў на месца спаленай вёскі – каб паглядзець, дзе размясціць званы, трубы хат, дзе ўстанавіць цэнтральную скульптуру. Але менавіта тое першае адчуванне звінячай цішыні вызначыла асноўную канцэпцыю будучага мемарыяльнага комплексу "вогненнай вёскі".

Гаворачы аб канцэпцыі "Хатыні", Занковіч адзначыў: нягледзячы на ​​савецкія атэістычныя часы, у аснову была пакладзена праваслаўная сімволіка – у першую чаргу, званы.

"Я ўзяў за ўзор праваслаўную царкву, архітэктуру храма Божага. Я падумаў: павінны быць званы, якія зазываюць народ у царкву. Павінен быць гук у Хатыні… Не прапусцяць, так не прапусцяць – але званы будзем рабіць", - успамінае ён і расказвае з вялікімі паўзамі аб тым, як нялёгка ішла праца.

Потым прыйшла ідэя і пра тое, што павінна быць цэнтральная фігура, якая і лагічна, і візуальна замкне на сабе ўсю ідэю мемарыяльнага комплексу.

"Калі выспелі асноўныя ідэі па Хатыні, начальства, у тым ліку і Машэраў, глядзелі эскізы, шмат разоў прыходзілі ў майстэрню на Плошчы Перамогі. Працавалі над праектам амаль кругласутачна, бо дробязей у такой справе няма – усё вельмі важна", - расказаў ён.

Занковіч распавёў, што пытанняў аб тым, якой стане цэнтральная скульптура, не было, ён адразу прыняў рашэнне – гэта будзе Іосіф Камінскі, адзіны дарослы, які выжыў у дзень спалення Хатыні 22 сакавіка 1943 года.

Занковіч паказаў пластылінавы эскіз, які тады ляпіў з Камінскага. Гэта невялікая скульптура 40 см вышынёй стаіць ля акна ў яго майстэрні ўжо больш за 50 гадоў.

Занковіч падчас размовы часта ўспамінаў пра Машэрава – у яго майстэрні ёсць некалькі эскізаў помніка першаму сакратару ЦК КПБ. "Прыгожы быў мужык, з пачуццём уласнай годнасці, я яго такім і вылепіў", - кажа ён.

Паводле яго слоў, тады для ўвекавечання Хатыні было 10 прапаноў, але Машэраў выбраў менавіта гэтую ідэю. І не памыліўся.

Гэта зараз мемарыяльны комплекс "Хатынь" уключаны ў спісак гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, скульптура Камінскага стала класікай, а 50 гадоў таму не ўсе прынялі гэту ідэю.

Занковіч расказаў: калі аўтарскі калектыў, які працаваў над "Хатынню", вылучалі на Ленінскую прэмію, міністр культуры СССР Кацярына Фурцава была не ў захапленні ад мемарыяла.

"Прыехала Фурцава, убачыла фатаграфію гэтага старога і кажа: "Ну навошта вы такую ​​недарэчнасць зрабілі? Навошта яму ў рукі гэтага хлопчыка сунулі? Не маглі даць у рукі кулямёт ці аўтамат хаця б", - узгадвае Занковіч.

У той год адзначалася 100-годдзе з дня нараджэння Леніна, і Ленінскія прэміі далі ўсім траім намінантам – за Мамаеў Курган, Саласпілс і Хатынь.

Ён успомніў, што з нагоды ўручэння прэміі быў банкет у Георгіеўскай зале ў Крамлі, за доўгім сталом насупраць архітэктара сядзела Фурцава са сваёй сяброўкай спявачкай Людмілай Зыкінай.

"Вось і выйшла мне з імі чокацца. І з паэтам Расулам Гамзатавым. А Чынгіз Айтматаў такія словы казаў пра нашу Хатынь, што ў мяне цяклі слёзы", - успамінае Занковіч.

Валянцін Паўлавіч па-філасофску ставіцца да жыцця – як і кожны чалавек, які пражыў доўгае жыццё і бачыў шмат розных людзей, спазнаў славу і расчараванне.

Ён расказаў, што за ганарар, атрыманы за скульптуру Камінскага, купіў "Жыгулі", а Ленінская прэмія пайшла непрыметна.

"Ленінскую прэмію атрымалі і прагулялі ў Маскве. На зваротны шлях пазычаў. Не хапала грошай, каб даехаць да Мінска. Колькі Ленінская прэмія? 10 тысяч. Тады гэта грошы вялікія былі", - сказаў Валянцін Паўлавіч.

Успамінаючы аб "Хатыні", Валянцін Паўлавіч некалькі разоў згадваў аб сваёй ідэі стварыць музей аб зверствах фашызму.

Па яго словах, з гэтай ідэяй ён выходзіў і на Міністэрства культуры, на саюзныя структуры. У 2019 годзе ён разам са студэнтамі БДУІР распрацаваў такі праект, ён быў прэзентаваны на конкурсе "100 ідэй для Беларусі".

А яшчэ легендарны скульптар і архітэктар марыць, што яго ідэя пра другую частку мемарыяльнага помніка ў Брэсцкай крэпасці будзе таксама ўвасоблена ў жыццё.