Польшча пачала змагацца з украінскімі нацыяналістамі раней, чым СССР

Гэты канцэнтрацыйны лагер не такі вядомы, як нацысцкія канцлагеры Асвенцым, Дахау і Бухенвальд. Але за амаль пяць гадоў існавання з 1934 па 1939 гады праз яго прайшлі, падвергшыся катаванням, тысячы палонных з Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны і цэнтральнай часткі Польшчы – камуністаў, чырвонаармейцаў.

Менавіта пра гэты перыяд у гісторыі Бяроза-Картузскага канцлагера гісторыкі пішуць часцей за ўсё. Але ў пэўнай ступені замоўчваецца тое, што праз гэты лагер у свой час прайшлі асноўныя ідэолагі і заснавальнікі ўкраінскага нацыяналістычнага руху.

Гэтая частка гісторыі не менш важная і дапамагае зразумець сучасныя падзеі, у тым ліку і гістарычныя баталіі, якія апошнім часам разгарнуліся паміж дзвюма суседнімі з Беларуссю краінамі – Польшчай і Украінай.

Унікальныя дакументы, якім больш за 90 гадоў, паказала карэспандэнту Sputnik Тамары Бяляевай вядучы архівіст аддзела выкарыстання і публікацыі дакументаў Брэсцкага абласнога архіва Вераніка Крышчанка.

Фонд дакументаў аб зняволеных Бяроза-Картузскага лагера захоўваецца ў Брэсцкім абласным дзяржаўным архіве, ніводная з папак ніколі не была засакрэчана.

Паводле яе слоў, у лагер па рашэнні адміністрацыйных органаў змяшчалі грамадзян, якія пагражалі палітычнаму рэжыму польскай дзяржавы, – без суда і следства.

У архіве, у асобнай папцы дакументаў, у выключнай захаванасці знаходзіцца і акт за №50 аб стварэнні гэтага лагера, падпісаны польскім прэзідэнтам. Пад дакументам стаяць подпісы больш за дзесятак польскіх міністраў таго часу.

Паводле слоў Веранікі Крышчанка, цяпер архіўны фонд "Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер" налічвае 2 912 адзінак захоўвання, з якіх 2 811 – гэта ўліковыя справы зняволеных.

Акрамя ўліковых спраў зняволеных, якія складаюць большую частку фонду, захавалася інфармацыя следчых органаў, судовыя пастановы, спіскі зняволеных рознага часу, а таксама спіскі служачых лагера, расказвае архівіст.

Пры гэтым яна адзначае, што назваць дакладна колькасць чалавек, якія прайшлі праз гэты лагер за пяць гадоў яго існавання, не ўяўляецца магчымым.

Вераніка Крышчанка расказала, што ў архівах фонду "Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер" у тым ліку захоўваюцца асабістыя справы зняволеных, удзельнікаў арганізацый украінскіх нацыяналістаў.

Яна паказала некалькі папак спраў украінскіх нацыяналістаў – Рамана Шухевіча і Аляксандра Бусела. Усе дакументы захаваліся ў ідэальным стане, нават не выцвілі чарнілы, якімі пісалі супрацоўнікі лагера. Адзінае, у справе Рамана Шухевіча няма яго фатаграфій.

Затое можна ўбачыць аўтограф яго бацькі, суддзі Іосіфа Шухевіча, які ў запісцы на імя начальніка лагера просіць перадаць для сына прадукты харчавання.

"Найшаноўнейша прашу аб дазволе на перасылку прадуктаў харчавання ў паштовых пакетах для майго сына Рамана Шухевіча, які знаходзіцца цяпер у лагеры ў Бярозе Картузскай", - піша Шухевіч-старэйшы.

Тут нялішне будзе дадаць, што першы камендант лагера ў Бярозе-Картузскай Баляслаў Грэфнер, які прайшоў стажыроўку ў адным з першых лагераў Трэцяга рэйха, заўсёды казаў: "З нашага лагера можна выйсці або на ўласнае пахаванне, або ў дом вар’ятаў".

Нягледзячы на ​​тое, што архіўны фонд "Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер" ніколі не быў засакрэчаны, асаблівай цікавасці з боку ні польскіх, ні ўкраінскіх гісторыкаў ён не выклікае.

Пры гэтым яна адзначае, што быў адзін беларус, які вывучаў фонд "Бяроза-Картузскага канцэнтрацыйнага лагера" уздоўж і ўпоперак.

"Гэта Аляксандр Ільін. Ён, на жаль, ужо памёр. Ён вывучыў кожную асабістую справу з фонду. Напісаў мноства навуковых артыкулаў", - расказала архівіст.

Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці захоўвае больш за адзін мільён спраў, з іх 452 тысячы складаюць польскія дакументы.

"Мы захоўваем гэтыя каштоўныя дакументы, з якіх можна пачарпнуць эксклюзіўную і ўнікальную інфармацыю", - адзначыла архівіст.

Пасля Першай сусветнай вайны амаль усе цэнтральна-еўрапейскія народы атрымалі незалежнасць. У тым ліку вярнула сабе незалежнасць і Польшча. А вось украінскія нацыяналісты, якія спрабавалі тады стварыць уласную дзяржаву, пацярпелі няўдачу.

Войскі польскай дзяржавы, якая толькі што з’явілася на палітычнай карце свету, вырашылі лёс заходне-ўкраінскай рэспублікі з цэнтрам у Львове, што праіснавала менш за год. Гэта стала неверагоднай крыўдай для нацыянальна думаючых украінцаў.

Украінскі нацыяналістычны рух узнік якраз на той тэрыторыі, якая знаходзілася пад кіраваннем Польшчы паміж дзвюма сусветнымі войнамі.

Менавіта тады ўкраінскі нацыяналізм набыў свае, як кажуць гісторыкі, вірулентныя і агрэсіўныя рысы. І менавіта тады сфарміраваліся ідэолагі ўкраінскага нацыяналізму, сярод якіх будучы кіраўнік УПА* (Украінская паўстанцкая армія*) Раман Шухевіч.

Гістарычныя факты гавораць аб тым, што ідэолагі ўкраінскага нацыяналізму пачыналі з супрацьстаяння палякам. Бо менавіта Шухевіч і Бандэра былі арганізатарамі аднаго з самых гучных у першай палове XX стагоддзя ў Еўропе тэрарыстычных актаў – забойства ў 1934 годзе польскага міністра ўнутраных спраў Браніслава Перацкага. Яго абвінавацілі ў тым, што ён дрэнна ставіўся да ўкраінцаў.

У Заходняй Украіне не было вялікага захаплення ад таго, што яна знаходзіцца пад уладай Польшчы. Таму ў 1939 годзе многія жыхары рэгіёна з захапленнем сустракалі часткі Чырвонай Арміі, якія ўступілі на заходне-ўкраінскую тэрыторыю.

У той час, калі нацысцкая Германія ўвайшла ў Польшчу, на акупіраванай тэрыторыі ўжо пражывала дастаткова шмат украінскіх нацыяналістаў. І Трэцім рэйхам яны ўспрымаліся як прыязныя арганізацыі, якія спатрэбяцца, калі будзе развязана вайна з Савецкім Саюзам.

Пад крылом Трэцяга рэйха прадстаўнікі ўкраінскіх нацрухаў адчулі сябе больш упэўнена. І ў польскім Кракаве ў 1940 годзе прайшоў з’езд АУН, на якім і было прынята прывітанне аб Украіне, героях і славе.

Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна і Чырвоная Армія пад напорам добра падрыхтаванай арміі Германіі пакінула Львоў, да з’яўлення там падраздзяленняў вермахта і СС першымі на заходнюю ўкраінскую тэрыторыю прыйшлі ўкраінскія нацыяналістычныя фарміраванні.

Потым адбудзецца шмат трагедый, у тым ліку і сумна вядомая Валынская разня, падчас якой УПА* у адплату за тое, як палякі кіравалі Украінай у перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі, учыніла польскаму насельніцтву сапраўдны тэрор.

Пасля прыгавору за тэракт у дачыненні да польскага міністра ўнутраных спраў у 1934 годзе, ён менш за тры гады адсядзеў у турме. Выйшаў і ў 1939 годзе паступіў у сакрэтную школу абвера, служыў ва ўзброеных падраздзяленнях Трэцяга рэйха, быў намеснікам камандзіра нямецкага падраздзялення дапаможнай паліцыі "Украінскі батальён".

З 1944 і да самай гібелі ў 1950 годзе быў галоўнакамандуючым Украінскай паўстанцкай арміі* (АУН - УПА*).

У 1947 годзе на кіраўніка УПА* Рамана Шухевіча савецкія спецслужбы завялі спецыяльную вышуковую справу. Гэта здарылася пасля таго, як байцы УПА* смяротна паранілі савецкага генерала Мікалая Ватуціна. Вышуковая справа атрымала назву "Бярлога". У ёй змяшчаліся матэрыялы аб забойствах на заходніх тэрыторыях Украіны тысяч мірных людзей. У гэтай вышуковай справе Шухевіч быў пазначаны як "Воўк". І справу "Ваўка" было даручана весці легендарнаму савецкаму контрразведчыку, спецыялісту па дыверсіях генерал-лейтэнанту НКУС Паўлу Судаплатаву.

Згодна з нядаўна рассакрэчанымі дакументамі ФСБ, савецкі лідар Іосіф Сталін прыняў рашэнне аб тым, што УПА* будзе ліквідаваць менавіта знешняя разведка. Яно было прынята пасля таго, як Масква атрымала ад сваіх агентаў з Лондана інфармацыю аб тым, што брытанскі прэм’ер Уінстан Чэрчыль аддаў распараджэнне службе знешнепалітычнай разведкі МІ-6 выкарыстоўваць украінскіх нацыяналістаў у маштабнай гібрыднай барацьбе супраць СССР.

Савецкія спецслужбы ўкаранілі ў падраздзяленні УПА* сваіх агентаў, якія і высветлілі "слабыя пункты" Шухевіча – рэлігійнасць і жанчыны. Шухевіч сваю бяспеку выбудаваў на аснове шасці жанчын-целаахоўнікаў, якія былі і палюбоўніцамі, і сувязнымі. Адна з іх была затрымана савецкімі спецслужбамі і выдала месца, дзе хаваўся Шухевіч. Пры затрыманні ён быў ліквідаваны.