Безыменная армія: як штрафнікі-смертнікі набліжалі Перамогу

Дагэтуль спіскі тых, хто ваяваў у штрафбатах, засакрэчаны і пыляцца ў архівах. Праліць святло на подзвігі байцоў гэтых асаблівых падраздзяленняў і вярнуць з забыцця нямала імёнаў удалося магілёўскім пошукавікам. А яшчэ дзякуючы іх намаганням у месцы, дзе 80 гадоў таму стаяў Заходні фронт, з’явіўся мемарыяльны знак штрафнікам – першы ў гісторыі Беларусі.

Карэспандэнты Sputnik з’ездзілі ў Магілёўскую вобласць на месцы вялікіх бітваў, каб высветліць: хто станавіўся штрафніком, які лёс на фронце чакаў гэтых людзей і чаму пра іх так мала вядома нават праз 80 гадоў пасля вайны.

У ліпені 1942 года Іосіф Сталін выдаў загад №227, больш вядомы пад назвай "Ни шагу назад!". Ён з’явіўся ў вельмі складаны перыяд вайны, калі далейшае адступленне пагражала катастрофай для ўсяго СССР. Загад прадугледжваў стварэнне штрафных батальёнаў і штрафных рот, куды пападалі за самыя розныя парушэнні байцы Чырвонай Арміі.

Ваеннаслужачыя накіроўваліся ў штрафбаты на тэрмін ад аднаго да трох месяцаў. Усе без выключэння – нават старшыя афіцэры – падлягалі разжалаванню ў радавыя. Пасля адбыцця прызначанага тэрміну штрафнікі вызваляліся і аднаўляліся на ранейшых пасадах і званнях.

Лічыліся, што тыя, хто атрымліваў раненні ў баі, "адбылі пакаранне", яны аднаўляліся ў правах і пасля ачуньвання накіроўваліся ў звычайныя часці для далейшай службы. Але часцяком лёс штрафнікоў вымяраўся адной-дзвюма атакамі – выжыць удавалася нямногім.

У штрафныя роты накіроўвалі тых, хто пры адступленні савецкіх войск у першыя тыдні вайны дэзерціраваў і знаходзіўся на акупіраванай праціўнікам тэрыторыі да яе вызвалення. А таксама былых паліцаеў і ўласаўцаў, якія трапілі ў палон, якія не займалі кіруючыя пасады і не заплямілі сябе сур’ёзнымі злачынствамі.

Штрафнікамі маглі стаць і тыя, хто адмаўляўся браць у рукі зброю па рэлігійных матывах, сістэматычна парушаў дысцыпліну, п’янстваваў, марадзёрстваваў і самавольна адлучаўся з часці.

Нямала таксама фактаў, калі салдата або сяржанта накіроўвалі ў штрафныя падраздзяленні за нязначныя праступкі – варушэнне ў страі, падрыхтоўку няякаснага абеду, транспартную аварыю па неасцярожнасці, з-за рэўнасці. Пра гэта сведчаць прыгаворы ваенных трыбуналаў, якія ўдалося адшукаць у архівах магілёўскім пошукавікам.

"У ваенны час такім людзям прапаноўвалася замяніць турэмны тэрмін на некалькі месяцаў у штрафным падраздзяленні і крывёй загладзіць віну перад Радзімай. Калі гаворка захадзіла аб зоне, большасць з іх выбіралі штрафбаты", - распавядае гісторык, пісьменнік, краязнавец, кіраўнік Магілёўскага абласнога гісторыка-патрыятычнага пошукавага клуба "Віккру" Мікалай Барысенка.

Разам з камандай ён дасканала вывучыў ваенныя архівы і асабіста прымаў удзел ва ўсіх пошукавых экспедыцыях на тэрыторыі Магілёўскай вобласці, дзе ваяваў 11-ы штрафны батальён 10-й арміі Заходняга фронту. Тады лінія баявога судакранання праходзіла ўздоўж ракі Проня каля вёскі Пуцькі Чавускага раёна.

Звесткі аб штрафніках Мікалай Барысенка збіраў літаральна па крупінках. Некаторыя дакументы былі рассакрэчаны пасля вайны, але праз час іх ізноў засакрэцілі. І казаць аб "шурачках", як яшчэ звалі гэтых байцоў, зноў стала пад забаронай.

"Пачалі здымаць мастацкія фільмы і серыялы на гэтую тэму. Сцэнарысты і рэжысёры часам ігнаравалі гістарычную дакладнасць і аб’ектыўнасць падзей, пераварочвалі дэталі, рабілі з штрафнікоў герояў – гэта падабалася далёка не ўсім. Але тое, што яны па загадах ішлі ў апошні бой, гінулі і былі першымі – гэта бясспрэчна", - дадае Мікалай Сяргеевіч.

Пасля вайны многія пахаванні савецкіх воінаў на тэрыторыі Беларусі аказаліся забытымі. А астанкі тысяч салдат так і не былі пахаваны – іх знаходзяць дагэтуль там, дзе калісьці маладыя рабяты паміралі за Радзіму.

Пошукавы рух у Беларусі зарадзіўся ў далёкіх 1950-х па ініцыятыве школьных настаўнікаў – ветэранаў Вялікай Айчыннай. Іх выхаванцы з энтузіязмам узяліся за справу: працавалі ў архівах і на раскопках, раскрываючы імёны невядомых герояў вайны. Потым гэтую добрую справу падхапіў камсамол. Добраахвотнікаў гэтых атрадаў называлі "чырвонымі следапытамі".

Праз некаторы час сталі з’яўляцца цэлыя грамадскія аб’яднанні, як магілёўскі клуб "Віккру". Створаны ў 1994 годзе са жменькі энтузіястаў атрад ужо праз некалькі гадоў налічваў да пяцісот чалавек. Цяпер гэта самае вялікае ў рэспубліцы грамадскае аб’яднанне пошукавікаў, якое дзейнічае на добраахвотных пачатках.

"Я сам нарадзіўся і вырас у баявых месцах, а ўсё маё дзяцінства прайшло ў Чавускім раёне, дзе вяліся бязлітасныя баі", - уводзіць у курс справы Мікалай Барысенка і апавядае аб тым, як з’явіўся пошукавы клуб "Віккру".

Усё завязалася ў 1980 годзе, калі 25-гадовы Мікалай, адвучыўшыся пяць гадоў у калінінградскай мараходцы і столькі ж адхадзіўшы штурманам далёкага плавання ў моры, вярнуўся ў Беларусь, каб паступіць на гістфак БДУ і звязаць сваё далейшае жыццё з гісторыяй Вялікай Айчыннай. Спачатку працаваў настаўнікам у спецшколе для цяжкіх падлеткаў, потым – загадчыкам аддзела, дырэктарам і метадыстам Магілёўскага абласнога цэнтра турызму і краязнаўства. Адтуль і пачаўся яго пошукавы шлях.

Паводле яго слоў, за 30 гадоў існавання клуба яго ўдзельнікі разам з 52-м пошукавым батальёнам Мінабароны Беларусі знайшлі ў Магілёўскай вобласці астанкі 1 747 байцоў Чырвонай Арміі, многія з іх – воіны штрафных падраздзяленняў. Усяго з гэтых паднятых савецкіх салдат удалося ідэнтыфікаваць толькі 155 чалавек.

"Робім перапахаванне з усімі воінскімі ўшанаваннямі і рытуаламі, як быццам яны загінулі не 80 гадоў таму, а ўчора", - тлумачыць Мікалай Сяргеевіч.

Штрафныя падраздзяленні Чырвонай арміі адыгралі значную ролю ў вызваленні Магілёўскай вобласці і Беларусі. Але да гэтага часу спіскі тых, хто змагаўся ў штрафных ротах і батальёнах, у большасці сваёй знаходзяцца ў закрытым доступе. Таму ніхто не змог падлічыць, колькі ж штрафнікоў загінула на фронце.

Устанаўліваць сваякоў загінулых салдат, якія лічыліся зніклымі без вестак, з часам стала прасцей. З’явіліся спецыялізаваныя пошукавыя базы, якія дапамагаюць хутка знайсці членаў сям’і. Плюс да ўсяго наладжана цеснае ўзаемадзеянне з расійскімі пошукавікамі з Маскоўскай, Разанскай, Тульскай, Цвярской, Саратаўскай і іншых абласцей.

"Калі раней на пошукі патэнцыяльных сваякоў марнаваліся гады, то зараз, бывае, за паўгадзіны можам знайсці", - прызнаецца Мікалай Барысенка.

Загады, якія захаваліся, і некаторыя іншыя архіўныя дакументы дазволілі пошукавікам даведацца пра асобныя лёсы афіцэраў-штрафнікоў, якія загінулі на магілёўскай зямлі. У большасці выпадкаў насупраць іх прозвішчаў паказвалася: "загінуў і застаўся на полі бою ў праціўніка", "не выйшаў з бою", "загінуў, застаўся ў траншэі праціўніка", "пахаваны на полі бою"…

Восенню 1943 года штрафныя падраздзяленні разам з іншымі звычайнымі стралковымі часцямі Чырвонай арміі выйшлі да ўсходніх раёнаў Беларусі і актыўна спрабавалі прарваць нямецкі ўмацаваны раён "Пантэра" на Аршанскім і Магілёўскім напрамках. Бязлітасныя баі вяліся дзевяць месяцаў – з кастрычніка 1943-га па чэрвень 1944-га.

На гэты момант вядома, што на Магілёўшчыне ў баях былі задзейнічаны 16 штрафных рот і 11-ы асобны штрафны батальён Заходняга фронту. Іх кідалі на штурм самых цяжкіх і добра ўмацаваных участкаў абароны немцаў. Адзін з такіх знаходзіўся ў Чавускім раёне на рацэ Проня.

У цяжкіх баях гінулі сотні штрафнікоў. Так, батальён, які складаўся з 800 воінаў, зноўку фарміраваўся некалькі разоў. Тое ж самае тычылася і рот (у кожнай з іх было па 200 чалавек): калі большасць байцоў гінула, на змену ім прыходзіла новае папаўненне. Жылі на "перадку" яны нядоўга: як правіла, гінулі ў першых жа атаках.

Жывых штрафнікоў, якія вызвалялі Беларусь, ужо не засталося. Некалькі гадоў таму некаторыя з іх прыязджалі на Проню ўшанаваць памяць саслужыўцаў і ўспомніць баявую маладосць. Адзін з іх – Аляксандр Пласкоў, які ваяваў восенню 1943 года ў 11-м штрафным батальёне, куды ён трапіў па недарэчным збегу абставін.

Ішоў 1943-ы год – вайна ў самым разгары. ЗША па ленд-лізе адправілі ў СССР шмат ваеннай тэхнікі. Яе трэба было пераганяць, а вадзіцеляў не хапала. Пласкоў – на той момант 20-гадовы тэхнік-лейтэнант – атрымаў загад сесці за руль аднаго з грузавікоў. Падчас руху на секунду страціў увагу і ўрэзаўся ў іншую машыну. Пашкоджанні былі невялікія, але па законах ваеннага часу маладога афіцэра чакаў суд.

За псаванне ленд-лізаўскай тэхнікі па загадзе Сталіна маглі нават расстраляць, але Аляксандр абышоўся іншым пакараннем – шэсць гадоў турмы. Гэты тэрмін прапанавалі замяніць двума месяцамі штрафбата. Лейтэнант пайшоў на здзелку, толкам не ўсведамляючы, што выбраў для сябе немінучую смерць.

На перадавой пад Чавусамі Пласкоў быў паранены ў першай жа атацы: асколкі снарада прыляцелі ў галаву і нагу. З поля бою яго выцягнуў санітар. Пасля шпіталя байца аднавілі ў званні, і ён вярнуўся ў сваю часць. Перамогу Аляксандр сустрэў у Кенігсбергу.

Пошукі астанкаў ваеннаслужачых, якія загінулі падчас ВАВ, вядуцца на пастаяннай аснове. Але як даведацца, дзе капаць?

У той час ён практычна штогод ездзіў працаваць у Цэнтральны архіў Міністэрства абароны Расіі ў Падольск, дзе захоўваюцца ўсе дакументы аб вайне: схемы баёў, аператыўныя зводкі, баявыя данясенні. Глядзеў, якія часці і дывізіі праходзілі па Магілёўшчыне. Гэта быў першы крок да пошуку.

З часам прынцып работы памяняўся. Відавочцаў тых падзей практычна не засталося, таму пошукавікі сталі выкарыстоўваць даныя з архіваў, успаміны ўдзельнікаў баёў, а таксама трафейныя нямецкія аэрафотаздымкі ўчасткаў фронту на тэрыторыі Беларусі. Гэтыя здымкі захоўваюцца ў аблічбаваным выглядзе ў ЗША, паколькі амерыканскі бок пасля вайны завалодаў большай часткай дакументаў вермахта.

Акрамя штрафных падраздзяленняў, у 1943 годзе на фронце з’явіліся вельмі блізкія па сваім прызначэнні да штрафных штурмавыя стралковыя батальёны. Камандаванне Чырвонай арміі прыйшло да высновы, што добра ўмацаваныя пазіцыі праціўніка трэба браць пісьменна, а не проста кідаць людзей у атакі.

Штат штурмавікоў фарміраваўся з афіцэраў спецлагераў НКУС, якія трапілі туды па палітычных артыкулах. Яны не былі асуджаны ваенным трыбуналам і сваіх званняў не пазбаўляліся ў адрозненне ад штрафнікоў, але, падобна ім, штурмбаты кідалі на самыя небяспечныя кірункі.

Вядома, што на беларускай зямлі ў 1943-1944 гадах баявыя дзеянні вялі тры батальёны штурмавікоў – 3, 4 і 11 асобныя штурмавыя стралковыя батальёны. Прычым усе – у Віцебскай вобласці.

Нягледзячы на ​​вялікі ўклад штрафнікоў у разгром гітлераўскіх войск, праяўленую смеласць, адвагу і мужнасць, іх памяць у Беларусі доўгія гады заставалася не ўвекавечанай. У чэрвені 2017 года па ініцыятыве пошукавікаў магілёўскага клуба "Віккру" пры падтрымцы кіраўніцтва райвыканкама ў Чавускім раёне на рацэ Проня быў адкрыты першы ў рэспубліцы помнік байцам штрафных падраздзяленняў.

Гранітны камень з мемарыяльнай таблічкай з’явіўся ў вёсцы Дрануха, дзе 80 гадоў таму гэтыя самыя штрафнікі аддалі свае жыццё дзеля мірнай будучыні. Маналіт з’яўляецца часткай пакуль яшчэ невялікага гістарычнага комплексу, дзе стаіць невялікая капліца, танк Т-72 і збудаваны летась памятны знак у гонар савецкіх воінаў, якія загінулі на рацэ Проня. Скульптура ўвасабляе апошні момант жыцця салдата, забітага варожай куляй.

Комплекс размешчаны на абочыне трасы Р-122 Магілёў – Чэрыкаў – Касцюковічы. Так што, калі будзеце праязджаць міма, не палянуйцеся завярнуць на хвілінку-другую і аддаць даніну павагі вызваліцелям Беларусі.

P.S. За сваю шматгадовую патрыятычную і пошукавую дзейнасць магілёўскі клуб "Віккру" ў 2021 годзе быў узнагароджаны прэміяй прэзідэнта Беларусі "За духоўнае адраджэнне", а яго кіраўнік Мікалай Барысенка – медалём і ордэнам Францыска Скарыны (у 2016 і 2020 гадах).

У Расіі помнікаў штрафнікам усяго тры: у падмаскоўным Краснагорску, Калінінградзе і Бранску. У Беларусі іх ужо два: першы з’явіўся ў Чавускім раёне ў вёсцы Дрануха ў чэрвені 2017 года, а ў кастрычніку таго ж года ў вёсцы Гадзілавічы Рагачоўскага раёна быў адкрыты памятны знак 8-му афіцэрскаму штрафному батальёну 1-га Беларускага фронту.