"Руплівая гаворка" у Дзень роднай мовы

© Sputnik / Виктор ТолочкоУрок беларускай мовы
Урок беларускай мовы - Sputnik Беларусь, 1920, 21.02.2021
Падпісацца
Этнограф Ларыса Мятлеўская дзеліцца сакавітымі сакрэтамі жывой беларускай мовы і раіць быць руплівымі.
21 лютага ва ўсім свеце адзначаюць дзень роднай мовы. Няма гаворкі, што кожнаму сваё мілейша. Люблю прыслухоўвацца да жывой гутарковай мовы. Сапраўдная асалода напаткаць на ніколі не чутую прымаўку, або наноў адкрыць для сябе забытае слова. Як добрая страва мова мае смак – і слова можа быць горкім, кіслым, салодкім, салёным! Часам чуеш, як хтосьці ў захапленні кажа: "Якая смачная, сакавітая яго (яе) гаворка! І з якой торбы гэта слоўца выкацілася? Цікава, я не чуў...".

Рупіць – значыцца, не "лежань"!

На двары зімна, а ў вясковай хаце неяк асабліва ўтульна і цёпла. Ад выпаленай печы ўсё мацней цягне водарам ежы, якую руплівая гаспадыня пачала гатаваць зранку.
Асноўная праца па гаспадарцы зроблена яшчэ да сняданка, цяпер самы час крыху адпачыць. У чаканні абеда можна ўзлезці на печ, каб пагрэцца і падрымаць. Нездарма ж у народзе кажуць, што ўлетку гаспадар гаруе, а зімою – лежань, дармаед. Але руплівым гаспадарам ніколі спакойна не ляжыцца. Маўляў, руплівы спаць не будзе, ён рупіцца.
Слова "руплівы" як няма лепей выкрывае характар беларусаў і асабліва чалавека, які жыве на роднай зямлі і дбае, рупіцца аб ёй. Клапоціцца аб нейкай сваёй справе. Кожны дбае аб нечым сваім – і тады ў народзе кажуць: "Што каму рупіць, той тое і жупіць"*.
*"Хто пра што хвалюецца, аб тым і кажа" (рус. "У кого что болит, тот о том и говорит")

"Руплівая" тэлепатыя

А яшчэ, паміж мужчынам і жанчынай, якія доўга жывуць разам, заўсёды ёсць нячутны дыялог. Пасля маўчання яны могуць працягваць гутарку так, быццам чулі чужыя думкі, казаць разам аднолькавыя словы. Гэта і ёсць еднасць, калі Бог парупіўся злучыць розных людзей.
У пакоі так ціха, што здаецца чутна, аб чым думаюць гаспадар і гаспадыня.
Гаспадар:
"Руплівы, хазяйственны чалавек, ён усё думая, яму ўсё рупіць. Рупатлівы чалядзін не чакае зацеву. Рупасьлівы, рупатлівы гаспадар няўпозьне свае сяўбы.
Руплівы чалавек рупіцца зрабіць усё. Руплівы чалавек – заботлівы, яму рупіць работа. Руплівы чалавек без работы не можа пасядзець.
Дажынкі ў Барысаве 2019 - Sputnik Беларусь, 1920, 03.01.2021
Скарагаворкі па-беларуску: гаварыў, дагаворваў ды загаварыўся
У руплівага чалавека ўсё ў доме ёсць. Рупны чалавек раней устаніць. Ён  чалавек рупны, а  нярупны – гультай.
Мне рупіць работа, і бацька мой рупны. Трэба агледзець сад... Адклад не ідзе ў лад.
Я яму: "Будзь здароў, сусед! Няхай ідуць бычкі да тваіх кароў!" А ён мне: "... і ўвесь хлеб паелі". Каб ты быў рупны, даходны, то меў бы сваё, быў бы з грашыма. Мець рупатлівасць ніколі ня шкодзе. Вось на свеце як бывае: хто працуе, той і мае. Добра рабі, добра і будзе.
Рупата точыць, людзі гатовяцца к вясеннім работам. Рупатлівым людзём цяжка каратаць даўгія ночы. Рупатліваму гаспадару час дарагі. Ня будзе пасьпеху ў рабоце, калі рупаты няма.
Баба мала спіць ночы, рупатлівая, садзіцца за прадзіва. Яна старанная такая, рупісліва. Рупіцца яна, як там дзеці?..".
Гаспадыня:
"З малада мне хата рупіць. Мне рупіць печ паліць і есці зварыць. Парупіў мяне так рана ўстаць. Рупілася ж яму снядання! А мне рупіць карову падаіць. Спачатку пакарміць.
Дужа хацеў ехаць, а цяпер адрупіла табе?
Гуканне вясны - Sputnik Беларусь, 1920, 05.12.2020
Тэст: што азначаюць беларускія фразеалагізмы?
Як пашыла стала лёгка на душы, што не рупіць. Як рупя, то не ўснеш.
Мне рупіць сказаць. А кажуць, жанчына дзяржыць тры вуглы ў хаце, а мужчына адзін. Жанчына – яна болей робіць. Яна робіць і робіць, так і выходзіць, што яна тры вуглы дзяржыць, а мужчына адзін вугол. Ён табе і пойдзе, і пасядзіць, і пакура. Які з яго рупесьнік, калі ён вечна спіць. А тут усё робіш і робіш: тут і мыеш, тут і пасуду, тут і свінням даеш, і карову доіш. А пакажы каму – няма каму што паказаць, што рабіла.
Не натто рупіслівы сын у іх, што ў салдатах, і не піша маццы.
А чалавек такі рукаты, залатыя рукі. Рупіслівы чалавек, аба ўсім забоціцца. Вы гуляеце, а імне аб дварэ рупіць. Рупіць мне ісці дахаты.
Як была адна, то нічога не рупіла. Дзеці рупяць. Дзетачка, спі, а дзельца помні.
Я руплюся, што з ім сталася? Мне рупіцца, не засну, думаю, як ён там адзін? Хто хадзіў на заробкі, да Стрэчання ўжо павярталіся назад. Ня рупіць дома работа яму. Ня будзе паспеху ў рабоце, калі рупаты няма.
Ай, што казаць, за паляжанкай, пасядзець некалі. Ідзіце есці, хлеб на стале – рукі свае!".
Рэцэпт моўнай асалоды
Слоўнічак:
  • руплівы, рупатлівы, рупаслівы, рупіслівы – клапатлівы, старанны, дбайны;
  • рупата, рупасць, рупатлівасць – клапатлівасць, стараннасць, уважлівасць, засяроджанасць на выкананні чаго-небудзь;
  • рупе – непакоіць, клапоціць, абуджае думку ці жаданне;
  • рупесьнік – турботнік;
  • адрупіла – перастала хацецца, адпала жаданне;
  • перарупіла – перахацелася;
  • прырупіла – прыспічыла.
Чытайце таксама:
Стужка навiн
0