Гвалтоўная ўкраінізацыя з пункту гледжання права
17:12 24.08.2021 (абноўлена: 20:18 22.02.2022)
© Sputnik / Александр Максименко
/ Падпісацца
Тры дзесяткі гадоў у гістарычным маштабе - толькі імгненне. Але для Украіны гэта ўвесь перыяд існавання яе дзяржаўнасці наогул.
Складана знайсці краіну, якой за такі час удалося прайсці шлях ад адной з найбольш развітых краін Еўропы да грамадзянскай вайны, страты часткі тэрыторый і поўнага эканамічнага краху. Далёка не апошнюю ролю ў гэтым адыграла гвалтоўная ўкраінізацыя. І калі нехта думае, што этнацыд рускамоўнага насельніцтва пачаўся толькі пасля каляровых пераваротаў 2004 і 2014 гадоў, ён глыбока памыляецца.
Аб гвалтоўнай украінізацыі з пункту гледжання права спецыяльна для Sputnik разважала магістр знешняй палітыкі, прававед Вольга Сухараўская.
Успомнім, як усё пачыналася
На момант распаду СССР насельніцтва цяперашняй Украіны было ў значнай меры рускамоўным. Украінская мова шырока выкарыстоўвалася толькі ў заходніх абласцях краіны. З пачаткам "змагання за незалежнасць" і візітаў "цягнікоў дружбы" з галічанскімі нацыяналістамі носьбіты рускай мовы справядліва асцерагаліся ператварэння Украіны ў нацыяналістычную дзяржаву.
У 1991 годзе Леанід Краўчук запэўніваў жыхароў краіны: "Ні ў якім разе не будзе дапускацца гвалтоўная украінізацыя рускіх. Любыя спробы дыскрымінацыі па нацыянальнай прыкмеце будуць рашуча спыняцца". Яму, на жаль, паверылі і падтрымалі "нэзалэжность”.
Парушэнне абяцанняў пачалося, ледзь папрасыхалі чарнілы на Белавежскіх пагадненнях. Гэта выдатна бачна па дынаміцы ўкраінізацыі сістэмы школьнай адукацыі. А яшчэ адразу ж пасля абвяшчэння незалежнасці ўсе ВНУ былі прымусова пераведзены на "мову".
У 1996 годзе пад ціскам нацыяналістаў была прынята Канстытуцыя, арт. 10 якой абвяшчаў украінскую мову адзінай дзяржаўнай. У якасці кампрамісу ў п.2 таго ж артыкулу гарантавалася свабоднае развіццё рускай мовы. Да 2012 года дзейнічаў і "Закон аб мовах у Украінскай ССР" у 1989 г., паводле якога руская мова мела статус мовы міжнацыянальных зносін.
Але украінізатарам не пісаныя ні закон, ні канстытуцыя. Ужо ў 1997 годзе тагачасны прэзідэнт Украіны Леанід Кучма пачаў масавую ўкраінізацыі ўсіх сфер грамадскага жыцця на заканадаўчым узроўні.
Цікаўны факт: менавіта пяру Кучмы належыць ідэя "карнай філалогіі", якая стала рэальнасцю сучаснай Украіны. Тады з'явіўся законапраект "Аб развіцці і выкарыстанні моў на Украіне", згодна з якім ўводзіліся штрафы і пазбаўленне ліцэнзій для СМІ, якія вяшчаюць не на дзяржаўнай мове.
У 1999 годзекропку ў моўных спрэчках паставіў Канстытуцыйны суд, які даў афіцыйнае тлумачэнне артыкула 10, якое абвяшчае, што ўкраінская мова як дзяржаўная з'яўляецца абавязковым сродкам зносін на ўсёй тэрыторыі Украіны не толькі ў рабоце органаў дзяржаўнай улады, але і ў іншых публічных сферах.
У выніку да 2012 года, калі народныя дэпутаты Вадзім Калеснічэнка і Сяргей Ківалаў падрыхтавалі новы закон аб мовах, колькасць прынятых на Украіне законаў, дыскрымінуючых рускую мову, перавысіла 70, а падзаконных актаў - дайшло да некалькіх тысяч. Нагадаем, усё гэта - "па-над" Асноўнымзаконам і савецкім законам аб мовах.
Закон Ківалава-Калеснічэнкі, недасканалы ў параўнанні з законам аб мовах УССР, тым не менш, даваў шанец на аб'яву рускай мовы рэгіянальнай, чым і скарысталіся мясцовыя саветы шэрагу паўднёва-ўсходніх рэгіёнаў Украіны. Але дзяржаўны пераварот 2014 года перакрэсліў усё.
Ад ўкраінізацыі да этнацыду
На прасторы экс-СССР бытуе жарт, што суровасць заканадаўства кампенсуецца неабавязковасцю яго выканання. І да нядаўняга часу так і было. Людзі "адбывалі нумар", прамаўляючы на афіцыйных мерапрыемствах некалькі фраз на дзяржаўнай мове, і працягвалі размаўляць па-руску.
У святле гэтага нацысты крывадушна здзіўляліся: "Якая такая дыскрымінацыя? Хто вам забараняе размаўляць па-руску?" А самі рыхтавалі драконаўскія моўныя законапраекты з увядзеннем моўных інспектараў, поўнай забароны зносін на рускай мове ва ўсіх сферах жыцця, крымінальнай адказнасьцю за "прыніжэньне мовы" і штрафамі. Тое, што пад заслону свайго кіравання зацвердзіў Пётр Парашэнка, ляжала ў Вярхоўнай Радзе з 2005 года.
Пасля дзяржаўнага перавароту, езуіцкі званага "рэвалюцыяй годнасці", украінізацыя набыла характар сістэмнага этнацыду.
І гэта не пустыя словы. Згодна з рашэннем канферэнцыі ЮНЕСКА па этнацыду і этнічнаму развіццю ў Лацінскай Амерыцы (Сан-Хасэ, 1981 г.) этнацыдам з'яўляецца "такое становішча, пры якім якой-небудзь этнічнай групе адмаўляецца ў праве мець, развіваць або распаўсюджваць сваю ўласную культуру ці мову".
На Украіне постмайданны рэжым прыняў цэлую сістэму законаў, якія прама забараняюць ўсім пражываючым у краіне народам, акрамя крымскіх татараў, караімаў і крымчакоў, развіваць свае мовы і карыстацца імі. Прычым, уся прававая сістэма пабудавана такім чынам, што дыскрымінацыі і знішчэнню падвяргаецца менавіта руская мова.
Так, у адпаведнасці з законам аб сярэдняй адукацыі, нацыянальныя меншасці, мовай якіх з'яўляецца адна з афіцыйных моў ЕС, атрымліваюць базавую сярэднюю адукацыю на дзяржаўнай мове ў аб'ёме ад 20% у 5 класе да 40% у 9 класе.
Іншыя ж меншасці, у асноўным, вядома, рускія, атрымліваюць адукацыю на ўкраінскай мове ў аб'ёме не менш за 80% вучэбнага часу. Гэты падзел нацыянальных меншасцяў "на гатункі" паўстаўдзякуючы двудушнай пазіцыі ПАСЕ і ціску ўсходнееўрапейскіх членаў ЕС. Дастаткова сказаць, што з верасня 2020 года рускія школы на Украіне ліквідаваныя наогул.
Закон жа аб дзяржаўным мове выліўся ў масавыя выпадкі цкавання "актывістамі" радавых работнікаў, на якіх пішуць даносы моўным інспектарам, штрафуюць і звальняюць.
Калі да гэтага дадаць рызыку атрымаць шматгадовы турэмны тэрмін па артыкулах аб парушэнні тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны, падтрымцы тэрарызму і здрадзе радзіме толькі за сімпатыі да Расіі і "рускаму свету", становіцца ясна, што быць рускім на Украіне - велізарная мужнасць.
Пра тое, што людзі баяцца называць сябе рускімі, сведчыць сацыялогія. Калі ў 1989 годзе на Украіне называлі сябе рускімі 22,1% насельніцтва, у 2001 г. - 17,3%, то ўжо у 2018 г. - усяго 6%.
Пры гэтым назіраецца феномен ўтойвання сваёй рускай ідэнтычнасці за "полиэтничностью". Толькі 39% людзей, якія лічаць сябе рускімі, назвалі адну ідэнтычнасьць. 30% рускіх адзначаюць сваю прыналежнасць адразу да некалькіх нацыянальнасцей.
Украінізацыя = дэградацыя
Нягледзячы на дзесяцігоддзі гвалтоўнай украінізацыі, якая перацякла ў адкрытыя рэпрэсіі, Украіна застаецца рускамоўнай.
Па дадзеных апошняга апытання цэнтра "Сацыяльны маніторынг", толькі 31,9% жыхароў краіны гавораць дома толькі па-ўкраінску. І гэта апытанне афіцыйнае. Большпаказальныя дадзеныя Google, па якіх у 2019 годзе ўдзельная вага рускамоўных, украінамоўных і англамоўных запытаў склаў 86%, 10% і 4% адпаведна. Гэта паказчык таго, на якіх мовах кажа краіна удалечыні ад пільных позіркаў моўных інспектараў і прыдворных сацыёлагаў.
Неабходнасць гаварыць і навучацца на няроднай мове адбіваецца на якасці адукацыі. У 2018 годзе Украіна ўпершыню пратэставала міжнародная адукацыйная арганізацыя PISA.
Калі параўнаць украінскія і расійскія балы, карціна атрымліваецца наступная: чытанне - 466 у Украіны і 479 у Расіі, матэматыка - 453 і 488 балаў адпаведна, натуральныя навукі - 469 і 478 балаў. У цэлым украінскія школьнікі адстаюць ад расійскіх на год.
Наступнае даследаванне пройдзе ў гэтым годзе, і можна будзе ацаніць дынаміку. Але што паказальна, украінскія школьнікі "валяць" экзамены па "роднай" мове. Знешняе незалежнае тэсціраванне па ўкраінскай мове і літаратуры у 2018 годзе не здалі 14,5% выпускнікоў, па гісторыі краіны - 14,19%.
Гэта нядзіўна. Па сцвярджэнні лінгвіста Яўгена Верашчагіна, выкладанне ў раннім ўзросце (да 14 гадоў) не на роднай, а на дрэнна засвоенай няроднай мове не толькі малаэфектыўна ў вывучэнні самой мовы, не кажучы ўжо пра разуменне сэнсу выкладаемага прадмета, але і небяспечна для нармальнага псіхічнага развіцця дзіцяці .
Ён не можа рэалізаваць свой творчы патэнцыял, данесці яго да настаўніка. У выніку можа развіцца разумовая адсталасць, вывучаная бездапаможнасць, лінгвапсіхозы, неўрозы і псіхасаматычныя засмучэнні. Ці не таму на Украіне столькі "актывістаў"?
Масавая эміграцыя ўкраінскіх грамадзян у Расію кажа пра "папулярнасць" украінізацыі. З 2014 года да першагапаўгоддзя 2021-га расійскае грамадзянства атрымала больш за 1 млн. жыхароў Украіны. Прычым у 2018 годзе, калі расійскае грамадзянства яшчэ не давалася жыхарам ДНР і ЛНР, Расія прырасла на 0,5 млн. украінцаў.
***
Самае парадаксальнае, што ўкраінскай мове нічога не пагражае. Калі на ёй увесь час кажа траціна насельніцтва, яна дакладна не вымрэ. Безумоўна, гэтыя людзі маюць патрэбу ў атрыманні інфармацыі, адукацыі і паслуг на роднай мове.
А запатрабаванасць украінскай мовы ў якасці сродку камунікацыі, атрымання інфармацыі і г.д. носьбітамі іншых моў залежыць не ад рэпрэсіўных мер, а ад якасці кантэнту і магчымасцяў, якія прадстаўляюцца дзяржаўнай мовай.
Трыццацігадовая палітыка этнацыду прывяла не да змены моўнага ландшафту, а да грамадзянскай вайны. Відавочна пара рабіць высновы.
Чытайце таксама:
Дэмакратыя толькі на словах: як Украіна стала краінай рэпрэсій і цэнзуры
Кіраўнік МЗС ДНР: у Кіева не з'явілася жадання выконваць мінскія пагадненні
Лукашэнка павіншаваў народ Украіны з Днём незалежнасці
