Алей, суп і каша: што яшчэ нашы продкі гатавалі з дзядоўніка

Другая палова мая ў народзе лічылася самай прыгожай парой года. Нездарма пра яе казалі: "Май і пад кустом рай".

Для тых, хто цікавіцца народнай медыцынай, надышоў час нарыхтоўкі лекавых раслін. Некаторыя зёлкі збіраюць толькі ў маі, паколькі лічыцца, што менавіты ў гэтыя часы яны валодаюць найлепшымі карыснымі ўласцівасцямі. Сярод іх лопух вялікі, які ў народзе і цяпер называюць "дзед" або "дзядоўнік". Дарэчы, дзядоўнікам у народзе называлі яшчэ шэраг "калючых" раслін, якія па-руску называюцца "чертополох" і "татарник".

Дзядоўнік - дзіўная па сваіх лекавых і харчовых якасцях расліна, але лічыцца яна злосным пустазеллем з-за вялікай колькасці насення. Дзядоўнік можна сустрэць на пустках, уздоўж дарог, па берагах рэк і азёр, а таксама каля жытла чалавека. Яго карысныя ўласцівасці не засталіся не заўважаным народнымі лекарамі і як у даўнія часы, так і цяпер дзядоўнік у пашане.

З лекавай мэтай звычайна нарыхтоўваюць карані адна-, двухгадовай расліны, але можна таксама збіраць і маладое лісце і нават насенне. Карані выкопваюць у кастрычніку- лістападзе, калі расліна адцвіла або ранняй вясной на пачатку красавіка, чысцяць, крышаць на кавалкі і сушаць у добра праветрываемых памяшканнях або сушыльнях. Высушаныя карані захоўваюцца ў папяровых або палатняных мяшэчках некалькі гадоў.

Водныя выцяжкі з дзядоўніка маюць мачагоннае, патагоннае, нязначнае жаўцягоннае дзеянне, а таксама паляпшаюць мінеральны абмен. Настоі і адвары на аснове дзядоўніка выкарыстоўваюцца для лячэння такіх захворванняў як цукровы дыябет, гастрыт, хваробы печані і нырак і многіх іншых.

Настой каранёў дзядоўніка на аліўкавым алеі выкарыстоўваюць для ўмацавання валасоў, маззю лечаць скураныя захворванні і апёкі. Алей, мазь, настоі і адвары не цяжка зрабіць самастойна папярэдне параіўшыся са сваім доктарам. Вось некалькі не складаных рэцэптаў.

Здробненыя і ачышчаныя сырыя карані заліваюць гарачым алеем у суадносінах частак 1:5, настойваюць у цёмным месцы два тыдні і ўціраюць у карані валос для іх умацання.

Можна выкарыстоўваць як алей са сланечніка, так і аліўкавы.

75 грамаў здробненых і ачышчаных сырых каранёў заліваюць 200 грамамі гарачага сланечнікавага або міндальнага алею і пакідаюць настойвацца ў цёплым месцы на адзін дзень. Затым кіпяцяць на малым агні 15 хвілін, працэджваюць і далей ужываюць як мазевую накладку на гнойныя раны, апёкі, пролежні, экзэму, псарыяз.

Свежае лісце дзядоўніка прыкладаюць у выглядзе кампрэсаў на суставы пры рэўматызме, пры высокай тэмпературы, ім абкладаюць хворага. Сок лісця лопуху вельмі гаючы і ў народнай медыцыне выкарыстоўваеццаяк як супрацьпухлінны, гаючы сродак. Але ён вельмі горкі і, каб пазбавіць сок горычы, неабходна лісце вымочваць у халоднай вадзе з дадаткам харчовай солі.

Адціснуты са свежага маладога лісця сок і змяшаны з мёдам  у прапорцыі 10:1 п’юць пры скураных хваробах па 1/3-1/2 шклянкі перад ужываннем ежы, а таксама палошчуць горла пры запаленнях слізістай.

У народнай медыцыне з гэтай раслінай звязаны цэлы шэраг прыкмет і павер’яў. Так на Чэрвеньшчыне казалі, што "каб вылечыцца ад бясплоднасці, трэба было ў дзядоў дзяцей папрасіць".

Ад сурокаў на Полаччыне калючкі дзядоўніка кіпяцілі і мыліся гэтым адварам на захад сонца, а рэшткі ўзвару вылівалі ўбок.

Вельмі сур’ёзна ставіліся ў народзе і да лячэння спужання які, калі яго не лячыць, мог стаць прычынай больш сур’ёзных захворванняў. З гэтай нагоды казалі: "Каб якая хвароба горай не падкаснулася". Сярод мноства спосабаў лячэння спужання выкарыстоўвалі і дзядоўнік. У гэтым выпадку капалі яго далёка ад вёскі, каб у радыюсе 10 кіламетраў не было чутно пеўня, парылі корань і давалі піць хвораму. На Барысаўшчыне рэкамендавалі выкапаць карэнне калючых дзядоў і тры разы пераказаць: "Дзед, дзед, я цябе капаю, з карэнняў вываджу, вывядзі ў майго дзіцяці перапуд". На месцы выкапанага кораня трэба было пакласці кавалак хлеба.

А ў Вілейскім раёне з той жа мэтай пералівалі праз студню ў пустую пасудзіну адвар з напаранымі дзядамі і давалі спуджанаму чалавеку выпіць і абмыць твар.

У Францыі, Бельгіі, ЗША, Японіі і Кітаі лопух вялікі вырошчваюць на агародах і на прамысловых сельскагаспадарчых плантацыях як харчовую расліну. У Беларусі ж яе выкарыстоўваюць выключна як лекі і толькі аматары і хворыя на цукровы дыябет гатуюць з дзядоўніка смачныя стравы. Маладыя карані кладуць у супы, ядуць сырымі, печанымі, смажанымі, гатуюць з іх катлеты, кісла-салодкае павідла, марынуюць і робяць нарыхтоўкі на зіму. Здробненыя на мясарубцы карані захоўваюць ў халадзільніку і дадаюць да мясных і рыбных страў.

Маладыя карані добра памыць, парэзаць на кавалкі даўжынёй 2-3 см і варыць 20-25 хвілін у падсоленай вадзе. Пасля гатовасці аблупіць скурку і падаць з вяршковым маслам або смятанай.

Маладыя карані добра памыць, абскрэбці скурку, пасмажыць на алеі. Заправіць таматным сокам, пасаліць і тушыць з накрышанай цыбуляй пад накрыўкай 5-7 хвілін. Гатовую страву пасыпаць зялёным кропам.

Зварыць булён з гародніны, у канцы варкі дадаць дробна накрышанае сцябло і лісце дзядоўніка і варыць яшчэ 5-7 хвілін. Перад падачай забяліць смятанай і пасыпаць кропам.

Каша з дзядоўніка

Маладыя карані добра памыць, абскрэбці скурку, перакруціць праз мясарубку. Заліць малаком, дадаць масла, цукар і соль і варыць на малым агні да гатовасці.

Дзядоўнік можна ўжываць у ежу і проста печаным. Для гэтага неабходна пакласці яго ў жар і пчы да гатовасці, а потым зняць скурку і есці, дадаючы соль па смаку.