"Лапцёвыя" звычаі, або "Зручны абутак бы добры сябра…"

Рэдка хто стане спрачацца, што набыццё новага абутку справа важная і ў нейкай ступені абстаўлена пэўнай урачыстасцю. Многім вядома, каб прыдбаць добрыя чаравікі або боты, часам трэба абыйсці не адну краму. А як жа іначай? Зручны абутак бы добры сябра: не падвядзе ні ў дарозе, ні пры важнай справе.

Як элемент касцюма, абутак калісьці быў асаблівым пасведчаннем радавой прыналежнасці. Так, у глыбокай старажытнасці ў кожнага рода была свая форма скуранога абутку, аздобленага ўзорамі, якія мелі магічны характар. Ішоў час, мода на форму і матэрыял, з якога выраблялі абутак, змянялася і нарэшце ён ператварыўся ў своеасаблівы маркер, паказчык сацыяльнага статусу ўладальніка. Вядома ж – "бот лапцю не таварыш".

І ўсё ж, не гледзячы на тое, што скураны абутак дорага каштаваў, амаль кожны селянін меў боты "на выхад", якія часта перадаваў у спадчыну сыну. Шылі скураныя боцікі-шнураванкі і дзяўчыне на выданні. Іх яна абувала, ідучы ў люднае месца, напрыклад, у царкву або на кірмаш. Сялянкі ўзгадвалі, як шануючы боцікі, ішлі да царквы ў лапцях або басанож і толькі перад уваходам у храм абувалі боцікі або чаравічкі.

Так заўжды было і ў маёй сям’і, дзе і дзед, і тата ўмелі не толькі рамантаваць абутак, але і яго шыць. Дзед, Андрэй Савельявіч Грыб, пачаў працаваць на мінскай чыгунцы яшчэ да рэвалюцыі, але ў рэдкія ад службы часы шыў боты і вупраж для коней. Рабіў ён гэта па-майстэрску. У сям’і захавалася гісторыя, як ў часы калектывізацыі дзед аддаў у калгас каня разам з вупражжу. У хуткім часе яму спатрэбіўся конь, але добрая вупраж аказалася скрадзенай. Моцна раззлаваўшыся,Андрэй Савельявіч забраў каня і назаўсёды выйшаў з калгасу. Шыла, драўляныя цвічкі, адмысловы малаток, нож для раскройвання скуры і металічная "лапа" заўсёды ляжалі ў дзедавым кутку. У часы акупацыі дзед рамантаваў і шыў абутак не толькі для сваёй сям’і але і для аднавяскоўцаў.

Вядома ж, скураны абутак заўсёды дорага каштаваў і яго бераглі. Іншая справа – лапці або пасталы, якія выпляталі ў вялікай колькасці. І хоць у маёй сям’і лапці не насілі, але ў Беларусі пляценне гэтага абутку захоўвалася ў некаторых мясцовасцях да сярэдзіны ХХ ст. Вось як гэта калісьці было.

Удзень гаспадар завіхаўся на двары, а ўвечары праца працягвалася ў хаце, якая з-за халадэчы часова ператваралася ў майстэрню. Калі гаспадар быў заможны, то да хаты прыбудоўвалася цёплая майстэрня з грубкай, паліцамі для прылад, з варштатам і нават ложкам для кароткага адпачынку. Але часцей гэта быў куток у хаце, дзе гаспадар, не перашкаджаючы жанчынам ткаць і прасці, мог рамантаваць вупраж, віць вяроўкі, плесці кашы і лапці. Разам з бацькам вучыліся гэтай рабоце і хлопчыкі, каб падлеткамі маглі нарыхтоўваць сабе лапці самастойна.

Лапці – традыцыйны сялянскі абутак, плецены з лазовага ці ліпавага лыка, пяньковых або льняных вітушак ці тонкіх вяровачак. Для вырабу лапцей у траўні-чэрвені нарыхтоўвалі кару з маладых дрэў ліпы – лыка. Надранае лыка скручвалі ў скруткі і вешалі ў клеці або на гарышчы хаты. Перад выкарыстаннем скруткі размочвалі ў цёплай вадзе каб лыка стала эластычным. У залежнасці ад тэхнікі вырабу вылучаліся два тыпы лапцей прамога і касога пляцення.

Глыбокія кавярзні, лапці-шчарбакі амаль з адной падэшвы, зрачыя лапці, у якіх насок пасярэдзіне зверху меў "вока", і пахлапні – у кожнага віда было сваё прызначэнне:

Лічылася, што сплесці лапці – работа зусім простая. У народзе казалі: "Лёгка, як лапці сплесці". І наадварот, пра складаную працу, якая патрабавала ўмельства, казалі: "Гэта табе не лапці плесці", або "Гаспадарку весці – не лапці плесці".

А вось нешта недарэчнае ў жыцці ці нікчэмнае ў характары часта параўноўвалі з мокрымі, стаптанымі лапцямі, якія выглядалі не прывабна. Так, пра зусім дурнога чалавека з насмешкай казалі, што ён "дурны, як лыкавы лапаць", пра непрывабнага – "як мокры лапаць", пра разгубленага – "як лапці пацяраўшы", пра вясёлага і задаволенага – "як лапці прадаўшы". Калі чалавек у гутарцы дазваляў сабе нетактоўнасць, глупства і нават грубасць, то пра яго казалі: "Ляпнуў, як лапцем па гразі пляснуў" або "ляпнуць, як лапцем (атопкам) па цымбалах", "папасці, як лапцем у зубы".

Наогул, лапаць – герой шматлікіх прымавак, казак, частушак, а таксама важных сямейных абрадаў, такіх як хаўтуры, наваселле, вяселле і інш. Некаторыя з гэтых звычаяў дажылі да ХХ ст. З іх адгалоскамі давялося сутыкнуцца ва ўласнай хаце, якую пабудаваў у 1919 годзе прадзед. Падчас рамонта на гарышчы быў знойдзены адзінокі лапаць, аб якім ніхто не ведаў. Па ўспамінах старэйшых у тыя часы лапцямі ўжо ніхто не карыстаўся, і стала зразумела, што гэты экзэмпляр – удзельнік калісьці распаўсюджанага абраду пераезду Дамавіка ў новую хату. Верылі, што наяўнасць гэтага лапця ў хаце абяцала сям’і дабрабыт, і таму яго хавалі ад чужых вачэй.

У Столінскім р-не ў вёсцы Цераблічы моладзь, сустракаючы вясну, ладзіла вогнішча, на якім палілі стаптаныя лапці, сабраныя па сметніках з усёй вёскі. Пры гэтым існавала пэўнае спаборніцтва на колькасць сабраных лапцей.

А бывала й так.

З дапамогай трапнага выслоўя старэйшае пакаленне навучала моладзь правільна ставіцца да жыццёвых абставін. Пра неабходнасць сур’ёзна ставіцца да жаніцьбы, якая мяняе жыццё чалавека, і непажаданасці легкадуімнага стаўлення да замужжа, казалі: "Жанідзьба не лапаць – з нагі не скінеш" і "Замуж ісці – не лапці плясці". Дзяўчатам, якія шукалі ў хлопцах хараства,падказвалі, падкрэсліваючы, што не знешні выгляд важны для сужэнца, а яго адносіны да жонкі: "Хай той чалавек, як лапаць, абы з ім не плакаць". Увогуле пару лапцей успрымалі як неразлучную, дружную сямейную пару. Пра такіх казалі: "Антось ды Тадора – што лапаць ды абора".

Меў дачыненне лапаць і да пахавальных абрадаў. Вера ў тое, што ў памерлага павінны быць абавязкова новы абутак сустракаецца і цяпер. Яна паходзіць з тых часоў, калі нябожчыку клалі ў труну пару новых лапцей, якія ён мусіў "знасіць у дарозе" на той свет.

Лапаць таксама мог лічыцца сімвалам беднасці і нават падману, асабліва, што датычылася сну. Так, сніць сябе абутым не ў боты, а ў лапці, прадракала абядненне праз кражу. Дарэчы, усім вядомае народнае выслоў’е "абуць у лапці" азначала падман у грашовых справах і нават давядзенне да жабрацтва. А пра марнае, бязрадасна пражытае жыццё з сумам казалі: "Жытку як у лапцях стапталі".

Цяпер лапці ўжо ніхто не носіць, іх можна ўбачыць толькі ў кіно, у музеі і ў сувенірнай краме. Ды народныя майстры яшчэ захоўваюць навыкі пляцення гэтага, як цяпер бы сказалі, зручнага "экаабутку". На змену лапцям прыйшоў абутак з новых матэрыялаў, а лапці ператварыліся ў сімвал працавітага чалавека, здольнага сумленнай працай палепшыць сваё жыццё.

Заставайцеся здаровыя і мудрасці вам нашых продкаў!