Кандыдат гістарычных навук, загадчык кафедры гісторыі Беларусі і славянскіх народаў БДПУ Анатоль Вялікі доўгі час па архіўных дакументах і пісьмах вывучаў шляхі перамяшчэння скарбаў, вынікамі свайго расследавання навуковец падзяліўся з вядучым радыё Sputnik Вячаславам Шарапавым.
"Сляды незлічоных скарбаў роду Радзівілаў пачалі губляцца ў 1939 годзе. Тады ўступленне войскаў Чырвонай арміі на тэрыторыю Польшчы стала цалкам нечаканым. І калі занялі радавое гняздо Радзівілаў у Нясвіжы, усё заставалася ў дасканалай недатыкальнасці, у тым ліку і матэрыяльныя каштоўнасці", — распавёў навуковец.
Па словах гісторыка, першы сакратар ЦК кампартыі Беларусі Панамарэнка тады апынуўся ў Нясвіжскім замку і літаральна праз некалькі дзён у лісце Сталіну апісваў унікальныя, бясцэнныя шэдэўры.
"Панамарэнка тады паставіў у Нясвіжы камісара, каб усё гэта захаваць, таму што прыезджыя мелі звычай браць што-небудзь на памяць. А дробных прадметаў было шмат — сталовае срэбра, калекцыя манет, калекцыя зброі ўсіх відаў. Уявіце: адзін камісар і больш за трыста пакояў у самім замку, і ў яго былі ключы ад усіх пакояў", — распавёў Вялікі.
У 1940 годзе на ахову замка паставілі цэлы ўзвод, пасля чаго камандзір узвода пісаў у ЦК пра недавер да камісара, які штомесяц з некалькімі чамаданамі ад'язджаў у Мінск, дзе праводзіў 10-15 дзён. У камандзіра ўзвода не было магчымасці праверыць, што перавозілася ў тых валізках. Акрамя таго, у самім замку існавалі дзясяткі таемных хадоў, пра якія ахова не ведала, і імі цалкам можна было скарыстацца, нягледзячы на зачыненыя і апячатаныя пакоі.
Па словах гісторыка, яшчэ да пачатку вайны ў 1940 годзе было прынята рашэнне ЦК аб перадачы і размеркаванні маёмасці і каштоўнасцяў з былога замка Радзівілаў, у адпаведнасці з якім усе скарбы, якія сталі народным здабыткам, перавозіліся ў Мінск. Усяго было тры вагоны каштоўнасцяў агульнай масай у 60 тон, і менавіта тады сляды калекцыі пачалі губляцца.
Планавалася, што асноўная частка калекцыі будзе перададзена Акадэміі навук, мастацкія карціны і скульптуры — карціннай галерэі БССР, рыцарскія даспехі і іншаю маёмасць рыцарскай залы — гістарычнаму музею і кінастудыі, калекцыя паляўнічай залы — музею Беластоцкага дзяржаўнага запаведніка, касцюмы і мэбля — Вялікаму тэатру оперы і балета. Але пачалася вайна, на шосты дзень Мінск быў акупаваны, і практычна нічога з скарбаў выратаваць не паспелі.
"Тут, вядома, нашмат больш пытанняў, чым адказаў, але вядома, што адна з спадчынніц роду Радзівілаў пражывала ў Трапаў (гэта цяперашні Опава ў Чэхіі), ёй дазволілі правесці ўлік, і частка калекцыі была адпраўлена ў Опава. А калі Чэхаславакію вызвалялі, частка скарбаў была выяўленая савецкімі войскамі", — распавёў Вялікі.
Ужо пасля вызвалення Беларусі начальнік архіўнай службы пісаў намесніку Берыі аб тым, што ў чэрвені 1944 года немцы дазволілі адправіць вагоны з скарбамі з Беларусі ў Опава.
"Спачатку фігуравала лічба ў 60 тон. Зараз частка калекцыі з Опава вярнулася сюды. Але гэта нават на тону не цягне. І колькі на самой справе было ў Опава, таксама невядома. Вайна, эвакуацыя, усё без аховы, без аніякага вопісу. Акрамя таго, Беларусь вызвалілі ў 1944-м, Чэхаславакію ў 1945-м, практычна год калекцыя знаходзілася там. Немцы адступалі, і далей можна толькі меркаваць", — распавёў гісторык.
У лютым у Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі пачала сваю працу выстава, на якой прадстаўлена калекцыя цяперашняга роду Радзівілаў. Аднаму з нашчадкаў славутага роду Мацею Радзівілу ўдалося сабраць частку каштоўнасцяў, але, па словах гісторыка, ад 60 тон скарбаў засталася толькі малая частка.
Гутарку з кандыдатам гістарычных навук, загадчыкам кафедры гісторыі Беларусі і славянскіх народаў БДПУ Анатолем Вялікім пра скарбы роду Радзівілаў слухайце на радыё Sputnik Беларусь.
