"Чэрвень не гуляе – ураджай люляе", або Карыснае пустазелле ў полі і на стале
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Падпісацца
Этнограф Ларыса Мятлеўская раскрывае гаспадарчы сакрэт эфектыўнай барацьбы са шкоднаснымі раслінамі з дапамогай "капаніцы", раіць выдзяляць карысныя віды пустазелля і прапануе незвычайныя рэцэпты з лебяды ды крапівы.
Самая чаканая пара года – вядома ж, лета! Час адпачынкаў, цёплага надвор’я, птушыных спеваў і росквіту зеляніны навокал. Як толькі выпадае вольная хвіліна, гараджане спяшаюцца на свае лецішчы, дзе можна не толькі адпачыць ад гарадскога тлуму, але і паласавацца першай уласнай гароднінай ды смажаным на мангале мясам.
У пачатку лета будучы ўраджай яшчэ толькі набірае сілу. Таму за маладзенькімі раслінамі трэба даглядаць і тыя гаспадыні, якія маюць хоць колькі зямлі, шмат часу праводзяць у градах. А як жа іначай? Нездарма ў народзе кажуць:
"Чэрвень не гуляе – ураджай люляе".
Нарэшце майская спёка адступіла, і чэрвень пачаўся з доўгачаканых цёплых дажджоў. Як "на дражджах" кінуліся ў рост пасеяныя вясной бурачкі ды морква, якія са слоў гаспадыні дагэтуль "сядзелі сідням на месцы", не кранаючыся. Але разам з карыснымі раслінамі падрасло і пустазелле, прымусіўшы пачаць аполваць грады да таго часу, пакуль агародныя расліны не набяруць сілы.
Агарод буяе – ураджай чакае!
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
"Пасекчы зельё матыкаю…"
Палоць грады трэба ўмець, і як любая іншая справа гэта патрабуе пэўнага досведу. Менавіта таму калісьці, прыступаючы да аполвання культурных раслін, маці і бабулі пачыналі паціху навучаць маленькіх дзяўчатак адрозніваць пустазелле ад карысных раслін. Таксама вучылі і розным агратэхнічным прыёмам, якія ў свой час ім таксама перадавала старэйшае пакаленне. Дарэчы, на вёсцы ў многіх гаспадынь дагэтуль захоўваюцца спецыяльныя прылады для гэтай працы – "матыкі".
Матыка – традыцыйны ручны інструмент для апрацоўкі глебы пры праполцы гародніны – у розных мясінах Беларусі носіць назвы, зусім не падобныя адна на адну: капаніца, матыга, цяпка, гачка, сапка і г.д.
Цяперашнім часам, калі ёсць патрэба ў капаніцы, драпачыку, або рыдлёўцы, дастаткова зайсці ў любую гаспадарчую краму і набыць любую прыладу, якая сёння вырабляецца на прамысловых прадпрыемствах. Гэта зручна, але так было не заўсёды!
Кавальскія матыкі, 1-я палова XX стагоддзя
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Раней, калі была патрэба ў капаніцы і многіх іншых гаспадарчых інструментах, сяляне набывалі іх на кірмашы, або звярталіся да мясцовых кавалёў. Каваныя прылады захоўвалі ў паветках, прымацоўваючы дагледжаны, чысты ад зямлі інвентар такім чынам, каб яго лёгка было ўзяць у выпадку неабходнасці.
Зручная, лёгкая капаніца або матыка, прыстасаваная да рук, высока цанілася гаспадыняй, бо была яе найпершай памочніцай у такой цяжкай працы, як поліва. З даўніх часоў асаблівасці карыстання гэтай прыладай захаваліся ў гаспадарчай гаворцы старажытных беларускіх мясцін:
"Пасекчы зельё матыкаю, як полеш агарот" (Карэліцкі раён),
"Матычкай матыкуюць картофлі" (Старыя Трокі, Тракай),
"Бульбу матыкуюць і абгоруюць" (Ліпнікі, Вільнюс).
Страта падобнай прылады, якая згубілася ці зламалася, была непрыемнасцю. Таму яе бераглі і нават перадавалі ад пакалення ў пакаленне, дарылі сёстрам і замужнім дочкам. Дарэчы, на сваім гародзе таксама карыстаюся каванай бабулінай капаніцай, якой ужо месца хіба што ў музеі.
Матыка за працай
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
У працэсе поліва буракоў, бульбы ці проса, якіх даўней садзілі вялікую колькасць, прыцягвалі ўсю сям’ю. Нават мужчыны, вольныя ад касьбы, якая таксама адбывалася ў гэты час, дапамагалі жанчынам у такой цяжкай працы. Мужчыны і хлопчыкі-падлеткі "капанічылі" – падразалі пад корань пустазелле так, каб жанчыны, якія ішлі следам, маглі лёгка прыбіраць траву, складаючы яе ў плеценыя кашы.
Сярод пустазелля нашы продкі вылучалі наступныя травы: быльняк, касцяруха, кукель, лебяда, мятліца, мычка, пырай (пырнік), валошка, вітуха, званец, свірэпа. З названых вышэй відаў пустазелля найбольш шкоднымі лічылі пырнік і вітуху, пра якія казалі:
"Ето такое паганае зелле, што на яго няма ніякай немачы" (паводле кнігі Часлава Пяткевіча "Рэчыцкае Палессе").
Крапіва ў поўны рост
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
І, зразумела, у народзе пустазеллю часта прысвячалі прымаўкі, напрыклад:
"Мятліца – хлебу дружыца",
або
"Дзе валошка, там хлеба крошка, а дзе званец, там хлебу канец".
Калі ж надыходзіў час палоць агарод, ад бабулі часта чула і такую прымаўку:
"Калі ў гародзе лебяда – гаспадыні не бяда, а як брыца ды макрыца памажы ты мне сястрыца".
Лебяда ў агародзе
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Рэцэпты з пустазелля
Часта з пустазелля сяляне выбіралі крапіву, малачай і лебяду, якія ішлі не толькі на корм свінням, але і дадаваліся ў чалавечыя стравы, бо былі пажыўныя. Так, з маладой лебяды і крапівы варылі зялёныя баршчы, рабілі накрыпкі для пірагоў ды іншае смакоцце.
Нагадаю некалькі добрых "пустазельных" рэцэптаў з беларускай сезоннай кухні.
"Шпінат або лебяда"
Рэцэпт падаецца паводле "Літоўскай гаспадыні" Ганны Цюндзявіцкай.
З чаго гатаваць:
800 г шпінату (лебяды),
1 ст. л. мукі,
1 ст. л. масла,
1 шк. булёну (малака),
1 ч. л. цукру,
соль (да смаку).
Замест шпінату ў стравах можна ўжываць лебяду
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Як гатаваць. Шпінат ці лебяду перабраць і добра памыць, адлучыўшы ад карэнчыкаў, абтрэсці ад вады. Укінуць у кіпячую падсоленую ваду. Як стане мяккай, перакласці ў халодную ваду, апаласнуць, адціснуць і працерці праз сіта.
Распусціць лыжку масла, змяшаць з такой жа колькасцю мукі. Развесці булёнам ці малаком і закіпяціць. Пакласці ў гэтую вадкасць шпінат (лебяду), перамяшаць, пасаліць і пасаладзіць, моцна нагрэць, але не кіпяціць, бо страва счарнее.
Падаць з падсмажанымі грэнкамі, выпускнымі яйкамі, амлетам або падсмажанай цялячай пячонкай.
Крапіўнік па-пружанску
Рэцэпт падаецца паводле народнай кухні з вёскі Лінова Пружанскага раёна, Брэсцкая вобласць.
З чаго гатаваць:
2 л вады,
1-2 свіныя косткі з тлустым мясам,
200 г лісце маладой крапівы,
4-5 бульбін,
100-150 г ячневых круп,
2 яйкі,
смятана (для запарвы),
соль (да смаку).
Ігрэдыенты да крапіўніку
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Як гатаваць. Зварыць мясны булён на працягу 30-40 хв., пасаліць да смаку.
Памыць крапіву, нарэзаць і асобна заліць варам. У булён дадаць крупы і дробна накрышаную бульбу, варыць 20 хв. Дастаць з вады крапіву, адціснуць яе і апусціць у суп. Асобна адварыць яйкі.
Праз 10 хв. крапіўнік падаць да стала, дадаўшы ў кожную талерку крышанае яйка і смятану.
Смачна есці!
Капаніца ў агародзе
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Чытайце таксама:
"А мы проса сеялі…", або Абрадавыя і кулінарныя завядзёнкі з прасяным смакам
Залатыя ключы Юр’я-Ягор’я, або Карысныя першацветы ў аптэчцы і на кухні
Маркоўная смакацеча, або Рэцэпты з "агароднай каралевай"
