"Чысты чацвер слядкі кладзе к святому Вялічку…", або Завядзёнкі і стравы Белага тыдня
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Падпісацца
Этнограф Ларыса Мятлеўская дзеліцца старажытнымі традыцыямі падрыхтоўкі да Вялікадня, раскрывае даўні сакрэт лепшага фарбавання яек і прапануе аднавіць на кухні смак вясковай мурцоўкі ды поснай мазёхі.
Літаральна некалькі дзён засталося да Вялікадня, а пакуль працягваецца Перадвелікодны ці Белы тыдзень. Ад панядзелка да серады захоўваўся такі ж шчыры пост, як і ў першыя сем дзён. У чацвер у раслінную ежу дадавалі алей, а старыя людзі нічога не елі аж да заходу сонца і толькі на змярканні вячэралі свежай або салёнай рыбай. У пятніцу і суботу вернікі падмацоўваліся толькі страваю, якая завецца рулі ці патапцы.
Такіх парадкаў у ежы стараліся трымацца, каб у святую нядзельку шчасліва разгавецца.
Свая справа для кожнага дня
Пачынаючы ад панядзелка, кожны дзень тыдня быў прызначаны для пэўнай справы. У панядзелак, аўторак і сераду жанчыны добра прыбіраліся ў хаце: бялілі сцены і печ, праціралі шыбкі ў вокнах і на абразах, чысцілі рамы і падваконне, скраблі і мылі ўсё драўлянае: падлогу, лавы, дзежкі, міскі, лыжкі, карцы, чаранкі ад вілак, качэргі і чапёлы – забруджаныя пылам ды сажай яны павінны былі стаць жоўтымі і бліскучымі.
Звычайна гэтай работай займаліся дзяўчынкі, і, калі маці ўхваляла іх работу, то гэта азначала, што ў хаце гадуюцца добрыя гаспадыні! Дарэчы, большасць драўляных вырабаў было прынята чысціць у сераду, якую ў народзе часам называлі "дравяная страсць".
Тая самая "дравяная страсць"
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
У гэты ж час мужчыны разам з хлопчыкамі прыбіралі двор ды гаспадарчыя пабудовы.
Наогул, нашы продкі тыдзень размяркоўвалі такім чынам, каб у першай яго палове навесці паўсюдна парадак, а ў другой – ажно да вечара "Краснай суботы" – займацца гатаваннем велікодных страў.
Сярод іншых дзён тыдня асабліва выдзяляўся чацвер, вядомы як "Чысты". І гэткая яго назва была звязана, перш за ўсё, з сілай ачышчэння вады.
У Чысты чацвер – вадзе хваробу давер!
У "Чысты чацвер" усе стараліся памыцца да ўсходу сонца, бо лічылася, што гэтым можна забяспечыць сабе здароўе на цэлы год. Так, напрыклад, на Палессі, нават нягледзячы на халоднае надвор’е, стараліся акунуцца ў раку, каб прадухіліць хваробы скуры.
Наогул кажучы, да вады заўсёды ставіліся з вялікай пашанай: да яе звярталіся з просьбамі аб здароўі, аб пазбаўленні ад хвароб. Нават, мыючыся ў лазні, чыталі замовы, накшталт наступнай:
"Вадзіца-царыца,
Усяму свету памачніца,
Абмываеш ты шэрае карэнне
І белае каменне,
Змый і маю хваробу…"
На Палессі стараліся акунуцца ў раку, каб прадухіліць хваробы
© Sputnik / Альфред Микус
Звычайна гэтым часам ў сялян было шмат клопатаў па гаспадарцы і ў полі. Ды часта здаралася такое, што ад цяжкай працы можна было "навярэдзіць" рукі і ногі, якія потым доўга балелі. Тады, мыючыся ў "Чысты чацвер", нашэптвалі:
"Сёння святы чацвер, раннія заранічкі.
Прыступіце і дапамажыце,
Стаіць у полі ігрушка крывенька,
Пад тэй ігрушкай стаіць бабка старэнька,
Яна каменьчыкі збірае,
Сустаўкі састаўляе,
Па касці не хадзіць,
Касці не ламаць,
Цела не валнаваць,
У (імя) звіху і ўвяроду не бываць" (паводле выдання Таццяны Валодзінай "Беларускія замовы").
Таксама ўжо ў чацвер некаторыя вернікі пачыналі фарбаваць яйкі.
Фарбуем яйкі па-старажытнаму
Раней у вёсцы ніякіх штучных фарбавальнікаў не было, а замест іх выкарыстоўвалі толькі натуральныя – раслінныя. Так, каб атрымаць яркі чырвоны колер, яйкі варылі ўкрутую ў растворы чарвяца польскага (Coccus polonicus) ці адвары з кары бярозавых карэнняў. Атрымаць сіні колер яйкі маглі пасля выкарыстання кветак сон-травы, калі тыя ўжо з’явіліся гэтым часам у лесе. У зялёны колер яйкі расфарбоўваліся дзякуючы зялёнаму сухому лісцю бярозы. А вось колеры ад аранжавага да жоўтага атрымлівалі ў адвары з шалупіння цыбулі, колькасць якой уплывала на насычанасць афарбоўкі яек.
Яйкі хатнія
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Звычайна шалупінне і цыбульныя косы, што заставаліся пасля вясенняй пасадкі, не выкідвалі, а збіралі для будучага фарбавання яек, якое адбывался наступным чынам: шалупінне варылі 30-40 хв., астуджвалі адвар і працэджвалі, пасля чаго ў працэджаным адвары ўжо варылі яйкі на працягу 7-10 хв.
Іншы раз рабілі й так: дно вялікага гаршка або рондаля засцілалі шалупіннем, наверх клалі першы слой яек, якія закрывалі новым слоем шалупіння, не шкадуючы, потым клалі цыбульныя косы – каб яйкі не датыкаліся адно да аднаго – і залівалі халоднай вадой на ноч. Раніцай дадавалі соль, каб яйкі не палопаліся, і варылі іх на марудным агні амаль гадзіну.
Велікодныя яйкі
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Аднак зварыць прыгожа афарбаваныя яйкі – гэта яшчэ палова справы. Іх яшчэ трэба было асвяціць у царкве. Такім яечкам уся сям'я па чарзе "мыла" твар, каб быць здаровым і прыгожым увесь год.
Што елі гэтымі днямі
Практычна ўсе стравы, якія гатавалі ў Вялікі пост, спрыялі паляпшэнню здароў’я чалавека, умацоўвалі імунітэт ды баранілі ад усялякіх інфекцый не горш за сучасныя медыкаменты. Пабочных эфектаў пры гэтым не назіралася.
Часцей за ўсё гэта былі вельмі простыя стравы з хлеба, вады, цыбулі, якія часам запраўляліся посным алеем – ільняным ці канапляным. У розных рэгіёнах Беларусі такія стравы мелі розныя назвы – рулі, патапцы, пацюпкі, гірос, – але гатаваліся амаль аднолькава: хлеб рэзалі на маленькія кубікі, залівалі бярозавікам (вадой), дадавалі дробна скрышаную цыбулю, салілі і, як было жаданне, маглі закрасіць кропляй алею. Часам да гэтай стравы падавалі бульбу, звараную ў "мундзірах".
Бульба лупленая
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Да нашых дзён захаваліся даўнія посныя рэцэпты мілты, мурцоўкі і мазёхі.
Мілта
Мілта – старажытная страва беларускай кухні, якая нараўне з саладухай звычайна ўжывалася ў пост.
З чаго гатаваць:
зерне аўса,
вада.
Для стравы спатрэбіцца апараны авёс
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Як гатаваць. Для атрымання мілты бралі авёс. Спачатку яго парылі, а пасля хутка прасушвалі ў печы. Прасушаны авёс праз таўчэнне яго ў ступе ачышчаўся ад шалупіння, потым яго зноў таўклі ў ступе, а затым малолі – і ўсё гэта рабілася для таго, каб атрымаць талакно.
Пасля бралі пэўную колькасць такой мукі і разводзілі вадой адпаведна на смак спажыўца.
Дарэчы, злітая з замочанага аўса вада, раней лічылася лячэбным сродкам ад кашлю.
Мурцоўка
З чаго гатаваць:
буйная цыбуліна,
нерафініраваны алей,
воцат (лімонны сок),
цукар,
крыху солі.
Скіба з мурцоўкай
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Як гатаваць. Цыбулю дробна пакрышыць і расцерці разам з соллю, дадаць у кашку па смаку воцат (лімонны сок), некалькі кропель алею і крышачку цукру.
Накласці масу на лусту аржанога хлеба і есці.
Цікава, што ў даўніну мурцоўку разбаўлялі вадой у глыбокай місцы і мачалі ў яе хлеб.
Мазёха
Страва гатуецца паводле рэцэпта з вёскі Радуты Асіповіцкага раёна, што на Магілёўшчыне.
З чаго гатаваць:
0,5 шк. насення лёну,
1 шк. бульбянога адвару
Бульба з мазёхай
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Як гатаваць. Абабраць бульбу і паставіць яе варыць. Тым часам высыпаць насенне лёну на гарачую патэльню і прагрэць, пакуль насенне не пачне падскокваць. Затым сцерці насенне ў ступцы, прасеяць праз сіта і запарыць гарачым бульбяным адварам у глыбокай місачцы.
Заліваць адварам ільняную муку трэба паступова, увесь час добра вымешваючы, каб атрымалася аднародная маса, падобная да жэле. Гэты соус і ёсць мазёха, якой паліваюць гарачую бульбу перад падачай да стала. Часта да гэтай стравы дадаюць салёны агурок.
Смачна есці і чыстага вам чацвярга!
Рулі з хрэнам
© Sputnik / Ларыса Мятлеўская
Чытайце таксама:
"Белы бусел ляціць…", або Добрая вестка ў сэрцы і посныя смакалікі на лагодным стале
"Хто арэ ды сее, той малоціць і вее", або Смачныя скарбы велікапоснай кухні для земляробаў
"Жавароначкі, прыляціце…", або Святкуем Саракі з поснымі стравамі
