Увайсці ў адну раку двойчы: фільм Нікіфарава "Душа мая, Марыя" ацэнены праз 29 гадоў

"На фоне Пушкина снимается семейство. Как обаятельно для тех, кто понимает. Фотограф щелкает…"

Ну, калі па праўдзе, то паэта Пушкіна не было, а быў рэжысёр Нікіфараў з дачкой Валяй і сваім кінематаграфічным сямействам мультыплікатараў, кінакрытыкаў, фатографаў, мастакоў, музыкантаў, сцэнарыстаў, журналістаў, а таксама малодшым навуковым супрацоўнікам Музея гісторыі беларускага кіно і яго дырэктарам Ігарам Аўдзеевым, які на чыстым воку абверг тэорыю аб тым, што нельга ўвайсці ў адну раку двойчы:

– Гэта ў штодзённым жыцці нельга, а ў музеі гісторыі кіно вельмі нават можна. Зараджаем у апарат плёнку – і вось яна, тая самая рака жыцця ў поўным яе велічы бягучая назад.

– Ваша праўда, таварыш дырэктар, вось і ваш малодшы навуковы супрацоўнік, Вераніка, распавяла аб тым, што людзі на рэтраспектыву хадзілі, не валам валілі, але ўстойлівы раўчук цікавасці нават у гэтую дзікую жнівеньскую спякоту не перасыхаў. І што паказальна – ішлі на Нікіфарава. А гэта ўжо чыста кіношны феномен, калі цікавасць да аўтара нараджаецца па сукупнасці работ: ад "Зімародка" да "Тум-пабі-дум". Праект ваш, здаецца, атрымаўся?

– Так, мне здаецца, што цікавасць гледачоў да творчасці Вячаслава Аляксандравіча сапраўды ўстойлівая. Паглядзіце, як яго серыялы ў Расіі пайшлі, ажно, зайздросна! Не выпадкова "Золотого орла" атрымаў і акадэмікам стаў. А паглядзіце, што сёння адбываецца? Прыйшлі калегі, гледачы з кветкамі і апладзіруюць юбіляру і яго чарнобыльскаму шэдэўру, я пра стужку "Душа мая, Мария". Не дабраў увагі гледачоў гэты фільм амаль трыццаць гадоў таму, а сёння ўсе гавораць аб прытчавасці гэтай карціны, мастацкай дасканаласці і патрэбнасці менавіта такога асэнсавання чалавечай бяды з іменем Чарнобыль.

Што там хітраваць, аўтара фільма сапраўды хвалілі, мяркую, заслужана. Набрала б "…Мария" сёння мільённыя аўдыторыі – ці наўрад. А у плане эстэтычнага выхавання гледачоў? Напэўна! Пра гэта расказаў прафесійны псіхолаг спецыяліст у галіне сінтэзу старажытных і сучасных навук Алег Талокін. Дарэчы сказаць, яшчэ трыццаць гадоў таму, падчас здымкаў фільма, Алег Аляксандравіч ужо даваў нейкія рэкамендацыі, а сёння ўбачыў сапраўдную каштоўнасць работы Вячаслава Нікіфарава.

– Так, у карціне ёсць такое прадчуванне сусветнай бяды. Але галоўны герой відавочна прадчувае смерць. Ён бачыць свой канец, калі кажа, што яму лепш тут пражыць два дні, чым недзе ў чужым месцы дваццаць гадоў. Гэтая прастата данясення ісцін, у тым ліку эзатэрычных, у карціне падкупляе. Чалавек, напярэдадні сыходу ў іншы свет сапраўды атрымлівае свайго правадыра, дакладней правадыра сваёй душы, тут Марыя выконвае гэтую місію. Жыццё, вядома, не канчаецца фізічным сыходам, яна праходзіць у іншым, больш дасканалым свеце. Тут у гэтай стужцы ёсць і трагедыя Чарнобыля і, у той жа час, паказаны і шлях душы чалавека. У фільме прадзімае, прычым вельмі ненадакучліва, вялікае асэнсаванне жыцця простым мужыком, які паспеў і ордэн "Трудового Красного знамени" атрымаць і самагоншчыкам зрабіцца. Часта бывае, што той самы боль, якога ўсе баяцца, прыносіць у апошнія імгненні быцця тое галоўнае разуменне, дзеля якога чалавек і правёў сваё доўгае часам жыццё. Гэта чыстая праўда, у шматлікіх вераваннях адлюстравана, як чалавек сыходзіць у іншы свет менавіта на лодцы, перапраўляючыся на іншы бераг ракі. Гэты сімвал ёсць і ў Нікіфарава. Ён дарэчны і дакладны па сваёй кіношнай стылістыцы і эзатэрычнай дакладнасці. Асэнсаванне жыцця з апошнім дыханнем. Тут я ўбачыў гімн жыцця чалавека і, я б сказаў больш, – чалавецтва!

У пачатку гэтага матэрыяла я скарыстаўся песняй Акуджавы. Фатограф, а ў нашым выпадку гэта легенда фотажурналістыкі рэспублікі Юрый Сяргеевіч Іваноў, сапраўды здымаў гэтую падзею і яшчэ ён вербальна ацаніў фільм свайго сябра Славы Нікіфарава, так ён яго па-прыяцельску назваў, і дадаў:

– Гэта адна з нямногіх праўдзівых стужак пра Чарнобыль. Без катурнаў, жахаў і залішняга меладраматызму. Я працаваў у АПН і атрымаў рэдакцыйнае заданне зняць Чарнобыльскую зону. Гомель быў пустынны, а ў кабінеце сядзеў перапалоханы першы сакратар Гомельскага абкома КПСС Камай. Чакалі выбуху 4-га блока, калі закіпіць вада пад устаноўкай. 7 мая я лятаў над 30-кіламетровай зонай, але па шчасці вады не аказалася, а значыць і выбух адмяняўся. Мае здымкі, дзесяткі іх, калі не сотні, былі засакрэчаны. Пра гэтую трагедыю прынята было маўчаць. А вось фільм Нікіфарава – гэта прарыў, гэта каштоўнасць надоўга, калі не назаўжды. А так, што ж, людзі бачылі, як тысячы пацукоў уцяклі з гэтай зоны. І начальнікі беглі, якія ведалі…

Мусіць, так яно і ёсць. Невялікая глядзельная зала музея беларускага кіно, запоўненая чыста кіношнай публікай з павагай маўчала, калі рэжысёр Нікіфараў вымавіў, на мой погляд, дзіўныя словы. Ён захапіўся талентам акцёра Уладзіміра Самойлава. Аўтар фільма не якаў, а ўвесь час казаў: "дзядзька Валодзя", "ён", "дзіўная пластыка"… Як бы ўся карціна трымаецца на гэтым дзіўным акцёру?

– Так, Алег Талокін мае рацыю. Усведамленне не бывае познім, яно або ёсць, або яго няма. Малітва да Бога – гэта ключ да разумення фільма, перададзены Уладзімірам Самойлавым так проста, як можа сабе дазволіць толькі геній. Мы з Самойлавым не надта дамаўляліся аб тым, як гуляць і што гуляць. Самае каштоўнае бачу ў тым, што мы з вамі рэзаніруем у сваіх адчуваннях. Як гэта разумець? У адным свеце жывём. І хоць свет – гэта тэатр, а ўсе мы ў ім акцёры – іграць нічога не трэба! Мы ў адной танальнасці і рваць кашулю няма чаго, таму што ёсць паняцці, скажам, сяброўства, якое зразумець нельга. Аднойчы, мой сябар Юра Іваноў сказаў геніяльна: "Слава, дык сябар – гэта анёл, які нам дадзены небам. Так што мы адзін для аднаго анёлы?".

І яшчэ раз вернемся да пачатку нашага апавядання аб тым, як на фоне юбіляра Нікіфарава здымалася кіношнае сямейства. Юра Іваноў змог усіх зранжыраваць для агульнай фатаграфіі і, здаецца, у яго гэта атрымалася. Як там працяг у Акуджавы: "Фотограф щелкает и птичка вылетает…".