Залатыя ключы Юр’я-Ягор’я, або Карысныя першацветы ў аптэчцы і на кухні

У пачатку мая ў лясных гушчарах зацвітае залаціста-жоўтая прымула, першацвет высокі. У народзе ж кветка атрымала назву "ключыкі", бо контурам нагадвае звязку ключоў. Яе цвіценне прыпадае на даўняе земляробчае свята Юр’я, названае так у гонар святога, які быццам бы адмыкае залатымі ключамі зямлю і выпускае лета.

Дарэчы, дзень апекуна жывёлы і земляробства штогод адзначаюць 6 мая. У гэты час калісьці было прынята вербнай галінкай, асвечанай у царкве, выганяць кароў на першую сакавітую траву. Як кажуць:

Пры гэтым, каб на ўвесь год ахаваць кароў ад хвароб ды воўчых зубоў, шапталі замовы і нават абкурвалі іх купальскімі зёлкамі, якія дзеля гэтага захоўвалі ад мінулага лета. У гэты дзень святкавалі і вадзілі карагоды на працягу некалькі гадзін, насілі на рунь каравай і нават качаліся па ніве (!), каб зямля радзіла і давала здароўе.

Спевы ж у гонар Юр’я-Ягор’я былі чуваць здалёк:

Сярод іншых лясных траў залатыя ключыкі быццам бы ззяюць на сонейку. І хоць гэтую кветку можна ўбачыць па усёй тэрыторыі Беларусі – у полі, хмызняках, паабапал дарог і нават гарадскіх клумбах – усё ж часцей яна сустракаецца менавіта ў лесе. А чаму так – у народа ёсць цікавае тлумачэнне.

Так, згодна з паданнем, Юр’ева маці аднойчы пагнала ў лес пасвіцца цялё, прыхапіўшы з сабою звязку ключоў, якія неўзабаве там і згубіла, замкнуўшы такім чынам зямлю. Калі ж надышла вясна, ключы знайшліся ў выглядзе кветкі, якая сваім цвіценнем быццам бы апавяшчае, што адбылося адмыканне зямелькі.

Так гэта, ці не – аднак ключыкі патрэбны не толькі Юр’ю! У народзе згаданую зёлку выкарыстоўвалі ў якасці лекаў, ежы і нават прываротнага зелля. Цікава, што ў містычную моц расліны верылі не толькі нашы продкі, але і многія іншыя народы. Напрыклад, вядомы выпадак, калі аднойчы старажытнарымскага пісьменніка Апулея абвінавацілі ў тым, што ён быццам бы апаіў сваю жонку прываротным зеллем з першацвету і заваражыў яе. Дарэчы рымляне ведалі пра седатыўны характар прымулы.

Мелі веды аб лекавых якасцях гэтай расліны і старажытныя грэкі, дзе яна лічылася кветкай дванаццаці багоў і была здольная, па іх меркаванні, ацаляць людзей нібыта ад усіх хвароб, на якія пакутуе чалавек.

Прываротнае зелле варыць не будзем! Затое лекавых і кулінарных рэцэптаў з першацвету – болей, чым дастаткова.

У ключыках лекавымі з’яўляюцца ўсе часткі расліны. Так, карэнне нарыхтоўваюць або да цвіцення ключыкаў, або ўвосень, калі высахне яе наземная частка. Лісце і кветкі збіраюць у пачатку цвіцення. А высушаную сыравіну захоўваюць у шкляным, добра закаркаваным посудзе, бо яна вельмі баіцца вільгаці.

Народная медыцына раіць выкарыстоўваць першацвет як цукрапаніжаючы, жарапаніжаючы, заспакойваючы, спазмалітычны, супрацьпухлінны, гаючы сродак, а таксама для павышэння апетыту. Ужываюць у выглядзе адвару, настояў, спіртавых настояў з каранёў і лісця, парашку з лісця. Адвар або настой выкарыстоўваюць пры прастудах, ліхаманцы, грыпе, бранхіяльнай астме, цукровым дыябеце. Таксама адварам каранёў і лісця палошчуць рот пры парадантозе і стаматыце. Гарбату з ключыкаў п’юць пры мігрэні і як заспакойваючы сродак (паводле кнігі Нікалайчука "Целительная сила растений").

У кулінарыі лісце ключыкаў дадаюць у салаты, супы, атрымліваюць з іх сок і робяць гарбату. На жаль, у харчовых крамах Беларусі лісце першацвету не купіш, у адрозненні ад Англіі і Нідэрландаў, дзе расліну вырошчваюць як салатную. Але, каб не хадзіць па ключыкі ў лес, можна пасадзіць гэтую шматгадовую прыгожую расліну каля ўласнай сядзібы, і тады ўсе выгоды ад яе будуць пад рукой. Асаблівай знаходкай гэта будзе для гаспадыні, якая валодае сакрэтамі лекавай і кулінарнай рэцэптуры першацвету.

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. 2 ст. л. сухой здробненай сыравіны першацвету заліваюць вадой, кіпяцяць 5 хв., потым настойваюць 30 хв. і фільтруюць.

П’юць па трэцяй частцы шклянкі, падсаладзіўшы мёдам пры дыябетычным парадантозе, гастрыце ці пнеўманіі.

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. Памыць і нарэзаць лісце ключыкаў і пер’е цыбулі, нашаткаваць саломкай бурак, усё перамяшаць, пасаліць і заправіць смятанай.

Перад падачай ахаладзіць у халадзільніку.

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. Памыць і нарэзаць лісце першацвету, пер’е цыбулі, лісце шчаўя. Усё перамяшаць са скрышаным яйкам, пасаліць, заправіць алеем (смятанай).

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. Закіпяціць мясны булён, дадаць у яго дробна пакрышаную бульбу, моркву, цыбулю, проса і варыць амаль да гатовасці. У канцы варкі дадаць дробна нашаткаваную зеляніну пятрушкі, лісце ключыкаў і вяршковае масла. Пасаліць, прыправіць перцам і варыць яшчэ 5-7 хв.

Падаваць гарачым.

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. Патушыць лісце першацвету з натаркаванай морквай і нашаткаванай цыбуляй да стану пюрэ. Дадаць фарш, яйкі, соль і спецыі да мяса. Вымесіць, зляпіць катлеты і падсмажыць іх на алеі.

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. Маладое лісце ключыкаў пашаткаваць і тушыць пад крышкай на вяршковым масле да гатовасці. Узбіць яйкі, дадаць у іх вяршкі, соль і спецыі і перамяшаць усё з тушаным лісцем ключыкаў. Заліць усё ў форму і запячы ў печы (духоўцы).

З чаго гатаваць:

Як гатаваць. Зрабіць парашок з сухога лісця першацвету і пятрушкі, перамяшаць і выкарыстоўваць для прыгатавання супоў, полівак, баршчоў, запяканак, соусаў і для падліў.