Святло і сум у вершах Яўгеніі Янішчыц: "…І паўсюль – на свеце! – дабрыня"
20 лістапада 1948 года ў невялічкай вёсачцы на Піншчыне нарадзілася самая лірычная паэтэса Беларусі, кнігі якой уваходзяць у залаты фонд сусветнай літаратуры.
SputnikГукі, радкі, творы… За кожным гукам мігціць таямніца зямнога чакання дабрыні і спагады. Радок за радком раскрываецца шматкаляровасць трапяткіх пачуццяў, дзе сум пераплятаецца з водарам блізкага, ды няўлоўнага шчасця. І нарэшце спасцігаеш суцэльны верш, дзе нават пры лёгкім дотыку паўстаюць, каб ужо ніколі не знікнуць, спрадвечныя вобразы роднага краю.
Менавіта такія ўяўленні нараджаюцца ў свядомасці, калі ў чарговы раз гартаешь старонкі "Ясельды", "Каліны зімы" ці іншай кнігі з творчай спадчыны паэтэсы.
Чытаючы Янішчыц, быццам бы трапляеш у іншае вымярэнне, у якім асабістае існаванне незнарок асвятляецца незвычайнасцю адкрыцця суцэльнага незнаёмага сусвету. Як жа ствараўся гэты сусвет?
Нарадзілася паэтэса ў звычайнай сялянскай сям’і, дзе бацька зарабляў на бондарнічнай працы, а маці рабіла ў калгасе.
Вясковае дзяцінства поўнілася як бацькоўскай пяшчоты, так і першых хваляванняў: няпростыя шляхі пасляваенных гадоў і пераезд у іншую вёску.
Ды прыроднае наваколле, да якога цягнула як магнітам, заўсёды дапамагала. Так заведзена: вёска забірае многа сіл, але ж і наталяе душу, няважна – дзіцячая яна ці дарослага. А гэта і ёсць – найпершая крыніца творчага натхнення, якое ў юнай Жэні вылілася менавіта ў паэзію. Яе, як і сваё прозвішча, што падарыла маці ў спадчыну ад свайго першага мужа, дзяўчынка пранясе праз ўсё сваё жыццё.
У 1955-м годзе дзяўчынка пайшла ў пачатковую школу на сваёй малой радзіме. І ўжо праз тры гады з’явіўся першы верш – прысвячэнне роднай маці. Першы крок у вялікую паэзію быў зроблены.
Крыху пазней – у снежні 1962 года ў раёнцы "Палеская праўда" свет пабачыў і першыя друкаваныя радкі Яўгеніі. І неўзабаве невялікія вершаваныя творы 17-гадовай паэтэсы папалі на палосы рэспубліканскіх газет і старонкі часопісаў. Так яе творчы дэбют у рэспубліканскім друку адбыўся менавіта ў часопісе "Бярозка".
Натхненне ішло поруч з майстэрствам і цягай да вучобы – Яўгенія скончыла аддзяленне беларускай мовы і літаратуры філфака БДУ, а за год да таго (у 1970-м) стала дыпламанткай фестывалю творчасці моладзі БССР. У тым жа годзе беларускі свет закахаўся ў яе першы паэтычны зборнік з мілагучнай назвай "Снежныя грамніцы".
1971 год быў пазначаны ўступленнем ў Саюз пісьменнікаў Беларусі, шлюбам з Сяргеем Панізнікам, пераездам у Чэхаславакію і пачаткам працы на пасадзе загадчыцы бібліятэкі ЦК ЛКСМБ. Але ў хуткім часе Яўгенія вяртаецца на Радзіму, дзе нараджае сына Андрэя, якога потым гадуе ў адзіноце.
Напрацягу некалькіх гадоў маладая паэтэса і маці знаходзіцца ў пошуках сталічнай работы і вырашэння жыллёвых пытанняў. Ды ўжо ў 1976 годзе ўладкоўваецца на пасаду літкансультанта у "Сельскую газету" і праз год атрымлівае кватэру. У гэты вельмі няпросты для яе час Яўгенія пападае ў цяжкае ДТЗ, пасля якога праходзіць працяглы курс рэабілітацыі. Гэтае здарэнне быццам бы раздзяліла жыццё паэтэсы надвае, дзе да аварыі, у 74-м годзе, выходзіць яе поўны надзей зборнік "Дзень вечаровы" (атрымала прэмію Ленінскага камсамола Беларусі), а пасля – ў 78-м – прасякнутая глыбокім лірызмам і драматычнымі прадчуваннямі кніга паэзіі "Ясельда".
Вынікам унутраных перажыванняў апошніх падзей, з якімі дапамагаюць спраўляцца асобныя сябры і калегі па цэху, становіцца зборнік "На беразе пляча", які выходзіць з друку ў 1980 годзе.
Імкнучыся пазбавіцца ад цяжару мінулага, Яўгенія з галавой уходзіць у работу – і творчую, і грамадскую. Так, у 1981 годзе паэтэса ўдзельнічае ў складзе дэлегацыі БССР у працы XXXVI сесіі Генеральнай Асамблеі ААН, а ў 1983-м Янішчыц уладкоўваецца на пасаду загадчыка аддзела паэзіі часопіса "Маладосць". Акрамя таго, у гэты ж час з-пад пяра паэтэсы выходзіць неверагодны па сваёй мастацкай значнасці зборнік "Пара любові і жалю", за які ёй тры гады пазней прысудзілі Дзяржаўную прэмію БССР імя Янкі Купалы. Дарэчы, Янішчыц стала самым маладым лаўрэатам гэтай прэміі.
У сярэдзіне 80-х грамадска-палітычныя і паэтычныя поспехі "беларускай Ахматавай" – як яе называлі тагачасныя прыхільнікі – вельмі значныя: паэтэса плённа працуе дэпутатам раённага савета сталічнага Савецкага раёна, з’яўляецца членам праўлення і ўваходзіць у прэзідыум Саюза пісьменнікаў БССР, разам з Нілам Гілевічам бярэ ўдзел у з’ездах Саюза пісьменнікаў СССР, атрымлівае Ганаровую грамату ад Савецкага камітэта абароны міру, выдае прасякнутую светлым філасофскім роздумам кнігу "Каліна зімы" (1987) і зборнік выбраных лірычных твораў "У шуме жытняга святла" (1988).
На піку творчасці паэтэса змагаецца з успамінамі сваёй драматычнай маладосці і перажывае ад кпінаў зайздроснікаў з літаратурнага і грамадскага асяроддзя. Да гэтага ў верасні 1985 года прымешваецца і яшчэ адна асабістая бяда – амаль месяц на парозе жыцця і смерці знаходзіцца яе адзіны любімы сын, якога выратавалі. Месяц пакут, бяссоніцы і перажыванняў…
У хуткім часе паэтэса становіцца усё больш замкнёнай і маўклівай. Ужо пазней да калег і блізкіх людзей прыйдзе ўпушчанае раней асэнсаванне наступных яе радкоў:
"Мой боль – на вышыні святла.
Таму і ноччу мне світае…".
Нечакана для ўсіх Яўгенія Янішчыц трагічна гіне праз 5 дзён пасля свайго 40-гадовага юбілею – 25 лістапада 1988 года.
Як адазваўся на яе смерць знакаміты беларускі пісьменнік Васіль Быкаў: "Жэня была самая таленавітая з усіх самых таленавітых паэтэс Беларусі, самая цнатлівая і дасканалая. Гэта вялікае няшчасце, што яна так рана пайшла з жыцця… <…> месца Жэні ў нашай паэзіі засталося пустое, мабыць, яго доўга не будзе каму заняць…".
Ужо пасля яе адыходу, што і дагэтуль ахутаны таямніцай, пабачыла свет кніга "Выбранае", у якую ўкладальнікі (Ала Канапелька і Валянціна Коўтун) уключылі апавяданні паэтэсы і паэму "Галалёд"...
Спазнаць чалавека можна па біяграфіі, але што тычыцца творцы – лепш за ўсё па яго шматлікіх творах, дзе адлюстроўваецца няпросты чалавечы лёс і адчуваюцца рытмы споведзі ўтрапёнага сэрца.
Дакранёмся ж і мы да лірычных звестак аб жыцці нашай знакамітай зямлячкі – чытаем разам са Sputnik падборку пранікнёных вершаў Яўгеніі Янішчыц.
* * *
Арліны храм. Узмежак беразовы.
І твар сялянкі жытна-верасны.
Усё ў адным злілося перазове –
Нашэсце грому, ласкі і вясны!
Шугнула жыта там, дзе спелі кулі,
Дзе раць у раць ішлі на смерць сыны.
Усё ў адным трывожна-гордым гуле:
Нашэсце птушак, думак і віны.
Чый светлы цень гукаецца ў бярозе,
Чыё не ўстала з попелу сяло?
Мы пасядзім з табою на парозе,
Мой крохкі боль і ціхае цяпло.
Франтавікі, Баяны, аднасельцы,
Насельнікі аблок і гарадоў…
Усё ў адным шчасліва-горкім сэрцы:
Гісторыя. Трагедыя. Любоў.
Балада калодзежа
Ветлым сонцам ці шчасцем сагрэта?
Што прымчаў мяне – дзякуй, цягнік!
Упляло ў маю косаньку лета
Сіняй Ясельды пекны каснік.
Поўна ўцехі. І песень даволі.
Боль струшу з ацяжэлых павек.
Сіўку-бурку гукну ў чыстым полі! –
Выйшаў з поля дзівак-чалавек.
"Што шукаеш? – спытаўся нядобра. –
І гукаеш каго праз гады?".
Хлеб дастаў ён са зрэбнае торбы
І не даў мне напіцца вады.
"Лунь, – кажу, – а дзівак вы, дый годзе".
Пасміхнуўся ў адказ мне стары.
Ой жа доўга шукала калодзеж –
Напаткала аж цэлыя тры.
Першы мохам аброс. А ў другога –
Памуцілася памяць да дна.
А праз трэці пралегла дарога,
Як па Луні сівым – даўніна.
Пра назвы
Ах, вёсачкі акружныя:
Жытцо, лянок, авёс…
Брыльянтава, Жамчужнае…
Які ж вас цар прынёс?
Дыхне прастор марозамі,
А шыльдачкі падрад:
Малінаўка… Бярозаўка… –
Суцэльны плагіят!
З сярпочкамі ды з віламі,
З кажнюткага жытла –
Тут вёсачка Цярпілаўка
Спявала і жыла.
Нібыта з мудрай свахаю
Свой дзелячы сакрэт,
Я з вёскай Гаравахаю
Ішла ў вялікі свет.
Чакайлаўка ды Блінная…
Мой дружа, бы ў жальбе,
Мясцінамі быліннымі
Я правяду цябе.
Там дзецюкі аршынныя,
Там свацейкі гудуць…
Там дзеўкі з Харашылава
Ў Залюбічы ідуць!
Ноч на Прыпяці
Авёс паспелы на далоні.
І поле – мілае да слёз.
Стрыгуць траву начныя коні,
Ды будзіць Прыпяць цеплавоз.
Усё яшчэ… Яшчэ – не ўчора.
Але з якіх глухіх начэй
Мне зазірае ў вочы воран
Бязлітасна, нібы кашчэй.
Яму – пад сто. Яму не спіцца.
Дый мне сягоння не заснуць.
І трызніць закахана Прыпяць,
І воды плыткія пяюць.
Усё яшчэ як на далоні:
Падкоўкі дзён, каралі рос.
Але ляцяць у бездань коні
І рас-
сы-
па-
ецца
авёс.
Дурная Ганна
Бяссонне мучыць галаву,
Ні следу – да парога.
"Пытайцеся, пакуль жыву,
Я пакажу дарогу".
Збірае пер’е і траву,
Увішна трэ падлогу.
"Пытайцеся, пакуль жыву,
Я пакажу дарогу".
На ўскрайку вёскі, дзе папас,
Жыве дурная Ганна.
На ўсё ў яе – адзін адказ,
На ўсё – адно пытанне.
А рукі, быццам буралом.
Травой прывялай – шчокі.
…У чыстым полі за сялом
Ёсць страшны роў глыбокі.
Вайна і посвіст салаўя
Змяшаліся няўцямна.
Была сям’я. Было – сем "я", –
Усіх накрыла яма.
Былінку горкую сарву
І ўчую праз трывогу:
– Пытайцеся, пакуль жыву,
Я пакажу дарогу.
Пярсцёнак
Да бляску двор замёў усходні вецер.
Вось і ад сэрца трошку адлягло.
…То дзесь было: у космасе, ў Сусвеце,
Ці на мяжы палыннае было.
Ўракла матуля: "Будзе трудна з думкай.
Ніжэй трымайся неба і зямлі".
А я чужым зайздросціла мядункам –
Яны бяздумна пахлі і цвілі!
Па кветках тых даўно тугі не маю.
Мінае лета. Коціцца зіма.
І ўсё ж адну да сэрца прытуляю,
Хоць назвы ёй і памяці няма.
Чакае шлях. Чакае золак дальні.
Чаму ж душа бянтэжыцца яшчэ?
…Прымераю адзін пярсцёнак даўні –
І, нібы варам, палец апячэ.
Часіны года
У глыбокай задуме азерца.
Пах мурожнай прывялай травы.
Я тваё невясёлае сэрца.
…Снег не сходзіць з тваёй галавы.
А заўчора трывожна крычалі,
Пакідаючы Пінск журавы.
Углядаюся ў цемень адчаю –
Снег не сходзіць з тваёй галавы.
Засынаючы толькі пад ранак,
Груд падушкі абнімеш ямчэй.
Заваліла, засыпала ганак
Белай памяццю белых начэй.
Хай пяе маё сэрца, як схоча,
Я шчаслівыя маю правы.
Мама! Лівень вясновы ляскоча.
…Снег не сходзіць з тваёй галавы.
* * *
Ружовы цвет і хараство садоў.
Адкрыты жаль заложніцы-эпохі.
А на зямлі не менее удоў,
Нібы ва ўсім павінны катастрофы.
Чытай сябе і вывучай, паэт,
Маліся на магілы і бярозы.
Калі ж нарэшце вылюднее свет
І скончацца ваенныя пагрозы?
Калі ж дашчэнту згіне яд і тля
І станецца любоў невыпадковай?
Бо, як жанчына, цягнецца зямля
Да абароннай ласкі мужыковай.
Дваццаты век. Бары і курганы.
Радзінны спеў і пошум Белавежы.
Мы ўсё яшчэ будуемся з вайны
І – ад вайны! – няўжо ізноў залежым?
Каліна зімы
Полымем зыркім душу апаліла.
Полымем белым ўзняло з небыцця.
…Ой жа зімой закіпае каліна,
Гронка яе – як надзея жыцця.
Позняя ягадка позняй спакусы.
Вэлюм маёвы растаў па вясне.
Запунсавела-прыпухлыя вусны
Свецяцца ціха-шчасліва праз снег.
Выберу сёння якую вандроўку,
Каб неўталоннай душы дагадзіць?
Светла аклікну каліну-сяброўку –
Сумам маім на мяне паглядзіць.
Белапушыстыя ўскінуты бровы.
Час замірання. І час адкрыцця.
Доля мая – нібы гронка любові
Б’ецца над сцішанай голькай жыцця.
* * *
Шастае вятрыска па дуброве.
Сонца лістапада – на нулю.
Залатой саломачкі карове
Паўкапешкі шчыра рассцялю.
Покуль будуць частавацца госці
Ды цягнуць расчулена хмялёк,
Занясу Барбосу (ягамосці,
Проша не аб’ездзены кусок).
Пойдзе галасей руды і хмуры,
Асівее цішыня двара.
Лаз прыкрыю, каб дурніцы-куры
Не ўпусцілі хіжага тхара.
Стане песні дзіўнай пераборы
Варушыць зрадзелая радня.
Будзе ноч празрыстая. І зоры.
І паўсюль – на свеце! – дабрыня.
"Заблудзіў сіні вецер між нівамі…":
вершаваная спадчына Максіма Танка